Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 755]

Boeken

Liefde, oneigentijds. Een diepgravende roman van Stephan Enter

Uitgevers zijn dol op debutanten, vooral als het jonge vrouwen betreft die zich graag door damesblad en babbelprogramma laten fêteren. Aan iemand als Stephan Enter, die in 1999 debuteerde, hebben ze in dat opzicht niet veel. Zijn boek van toen, Winterhanden, oogt anoniem en bevat, afgezien van een pasfotootje, geen informatie over de auteur. Bovendien betreft het een verhalenbundel - achtte de schrijver zich nog niet rijp voor het grote werk? - waarin het eigentijdse bestaan alleen perifeer aan de orde komt. Enter is een omzichtige schrijver, aan het opzichtige heeft hij een hekel, het lijkt hem eerder te gaan om de minieme bewegingen van licht en schaduw, van wolkenformaties of wateroppervlakten - maar ook van ogen en monden, handen en voeten. Toch is Enter geen impressionist: de waarneming van al die minieme bewegingen staat in dienst van een verfijnde, dynamische psychologie.

Midden 2004 verscheen van Enter een lijvige roman, Lichtjaren, op dezelfde sobere wijze vormgegeven als Winterhanden. Het boek blijkt in zekere zin een uitwerking van het slotverhaal uit die bundel, ‘Zeevonken’, Enter heeft een voorkeur voor titels uit één woord. ‘Zeevonken’ gaat over eenjongeman, Nils Groede, en een jonge vrouw, Hella, die op het veer naar een Waddeneiland wachten, een rustpunt dat de auteur gelegenheid biedt tot gewichtloze sfeerbeschrijvingen en subtiele observaties. Nils heeft een overlijdensbericht in zijn zak, dat hij vergeefs probeert te negeren. Enter zegt dat niet plompverloren, zoals ik het hier doe: hij schrijft die spanning tussen het besef van de aanwezigheid van het doodsbericht en de wens dat besef níet te hebben met compositorische middelen (uitstel en vertraging) in het verhaal. Aanvankelijk weet de lezer niet over wie het gaat noch wat de reden van Nils geforceerde afstandelijkheid is. Uiteindelijk blijkt het om zijn vader te gaan, die als gevolg van een scheiding al uit het leven van de verteller verdween voor die een deugdelijke, dus op afroep beschikbare voorraad herinneringen aan hem had kunnen aanleggen. In het besef niets van hem te weten begraaft Nils de rouwkaart in het zand. Wat het verhaal bijzonder maakt zijn de natuurbeschrijvingen, exact waargenomen en zonder allegorische belasting toch ‘allegorisch’ functionerend, dat wil zeggen: illustratief voor haast onvatbare mentale toestanden.

Lichtjaren gaat over dezelfde Nils en Hella, al spelen de gezinsachtergrond en vaderloosheid van Nils ditmaal geen rol van betekenis. Je zou kunnen zeggen: het boek beschrijft een liefdesgeschiedenis, hoe een jongen van even in de twintig verliefd wordt op een meisje, en hoe die twee na een tijdje weer uit elkaar drijven, een banaal en afgekloven thema dus. Maar Enter beschrijft die geschiedenis zo indringend dat er niets banaals en afgeklovens meer aan is. En dat heeft met de hypergevoeligheid van zijn personages en, onontwarbaar daarmee verweven, met zijn hypergevoeligheid als schrijver te maken. Die laatste uit zich niet in gesnotter en overslaande stemmen, zoals we die uitentreuren kennen van het conventionele relatiedrama, maar juist in een afkeer daarvan,

Stephan Enter (^o 1968) - Foto Klaas Koppe.

[p. 756]

meer in het algemeen: een afkeer van sentimentele en pathetische clichés, in het bijzonder de clichés die het gebied van de alledaagse drama's onder een kleffe deken van vals medelijden aan het oog onttrekken.

Bij Enter geen stokende schoonmoeders of concurrerende vrijers, als het erop aankomt weet hij niet precies wat Nils en Hella uit elkaar heeft gedreven, dat is nu juist de reden waarom hij dit boek heeft geschreven. Zijn methode om het geheim van zijn wroeging en zijn verdriet te achterhalen: zeer dichtbij komen, elke verandering van gelaatsuitdrukking, elke afwijkende intonatie registreren. Dat levert een imponerend boek op. Maar nog altijd geen verklaring, gelukkig. Talloze schitterende observaties (ook letterlijk, Enter is op zijn best als het om vluchtige visuele schitteringen gaat), talloze haarfijne karakter- en gedragsanalyses in hypothetische formuleringen, in termen van vermoedens en mogelijkheden - afsluitende etiketten blijven achterwege.

De eigenlijke liefdesgeschiedenis is gezien vanuit het verhaalheden alweer zo'n jaar of tien voorbij. Maar die afstand heeft de blik van de verteller niet afgestompt maar integendeel juist gescherpt. Nils is in zekere zin een lastige jongen, iemand die het niet alleen zijn omgeving maar vooral ook zichzelf niet makkelijk maakt. Niet dat hij een dwarsligger of een buitenbeentje is, althans niet in de traditionele, romantische betekenis van het woord. De sfeer van de roman is nadrukkelijk die van na de jaren zestig. Nils is een ‘gewone’ student, zij het in een onpopulair, aan geen mode onderhevig vak: sterrenkunde, ongewoon is hij vooral in zijn verlangen naar authenticiteit. Op alle vormen van aanstellerij en imponeerzucht, van lompheid en grofheid, van onbetrouwbaarheid en egocentrisme reageert hij allergisch. Hij leert Hella kennen op een studentenschermvereniging, vanwege zijn terughoudendheid duurt het ouderwets lang voor zijn verliefdheid ergens toe leidt. En ook dan is Enter niet het type schrijver dat haar voor het wellustige oog van de lezer uitkleedt.

Lichtjaren is een boek over verliefdheid, niettemin een boek zonder seks. Maar met des te meer verfijnde, in een handgebaar of een vingerzetting (Hella volgt een opleiding tot concertpianiste) gevangen intimiteit, met een overvloed aan subtiele, impliciete en dus nietopenbare erotiek. Niets ontgaat Nils, niets ontgaat Enter. De suggestie is dat het mislukken van de relatie van Nils en Hella daarmee te maken heeft: Nils wil niets loslaten, de miniemste details wil hij vasthouden, wat hem zou verhinderen vooruit te kijken, nieuwe levensfasen te willen verkennen; Hella wil altijd vooruit, misschien omdat ze als pianiste ook altijd vooruit moet denken.

Muziek - klassieke muziek - speelt een belangrijke rol in het boek. Als er wel eens naar populaire muziek of andere voortbrengselen van commerciële cultuur wordt verwezen, dan altijd met vanzelfsprekend dédain. Dat zegt iets over Enters ambities: niets is zo moeilijk als het onder woorden brengen van de zintuiglijke en mentale sensaties bij het beluisteren van klassieke muziek. Aan die muziek ontleent hij zijn esthetische ideaal: ‘dat iets op een en hetzelfde moment zowel van een onwrikbare samenhang als volkomen ongedwongenheid kan zijn.’ Lichtjaren komt heel ver in die richting. Het boek is door en door gestructureerd, maar nooit opzichtig, de verschillende verhaallijnen en tijdslagen gaan altijd vloeiend in elkaar over, zozeer dat het beslissende moment je als lezer ontgaat. De geciteerde zin formuleert trouwens ook Nils' mentale ideaal: geen detail vergeten en toch ongedwongen in het heden leven.

Het slot van het boek is het hoogtepunt: een uitvoering van de Mattheüspassie, waarop Nils en Hella elkaar na zoveel jaar onverwacht ontmoeten, als decor en katalysator van een opnieuw tot in alle vezels beleefd gevoel van verdriet, spijt, wroeging. Groots is dit boek in de microanalytische beschrijving van iemands machteloosheid ten aanzien van wendingen in zijn leven die hem diep ongelukkig maken. Lichtjaren eindigt met een veelzeggende regenbui: ‘Er vallen grote, sprankelende druppels. Op de plassen verschijnen bellen, die meteen weer geluidloos uiteenspatten. Ze bestaan zo kortstondig dat je ze, zelfs al legde je je erop toe, nooit zou kunnen aanraken.’

Cyrille Offermans

stephan enter, Lichtjaren, Van Oorschot, Amsterdam, 2004, 318 p.
stephan enter, Winterhanden, Van Oorschot, Amsterdam, 1999, 185 p.