Ons Erfdeel. Jaargang 47

Experimentele film in Nederland

De kwaliteit van de Nederlandse experimentele film wordt internationaal erkend, maar de films zelf zijn in Nederland nauwelijks te zien. Dat was de harde conclusie van een onderzoeksrapport, dat in 2001 in opdracht van het Nederlands Fonds voor de Film werd bliceerd. Het Fonds besteedde heel wat middelen aan de ontwikkeling van grensverleggend, experimenteel filmwerk, maar de belangstelling van omroepen, reguliere bioscopen en zelfs filmhuizen was minimaal. Het liep fout met de distributie, terwijl zich ook conserveringsproblemen voordeden.

Drie jaar later zinderen deze conclusies nog duidelijk door in het boek mm²: Experimentele film in Nederland vanaf 1960. mm² is een uitgave van de Filmbank, een initiatief dat de afgelopen jaren is uitgegroeid tot het centrale Nederlandse steunpunt voor de opsporing, distributie, inventarisatie en vertoning van experimentele films. Met mm² biedt de Filmbank nu een mooi overzicht van films, die de afgelopen vier decennia in de marge van de traditionele narratieve film werden gedraaid. De kern van dit door de Mondriaan Stichting en het Nederlands Fonds voor de Film gefinancierde naslagwerk is een uitgebreide filmografie van ruim honderd experimentele filmmakers. Daartoe horen befaamde cineasten zoals de (in 2001 overleden) filmerfotograaf Johan van der Keuken, Paul de Nooijer, Frans Zwartjes of de (Belgische) schrijverfilmer Eric de Kuyper. Naast de filmografie bevat mm² ook enkele boeiende inleidende teksten, interviews en een dvd met daarop de documentaire Cadavre exquis van Anna Abrahams over vijf experimentele filmmakers in Nederland.

mm²is een wat vreemd, anachronistisch ogend naslagwerk. Door de veelheid van en de beperkte samenhang tussen de bijdragen (essays, interviews, filmografie, foto's, bewegend beeldmateriaal) kan het boek op vele manieren worden gelezen. In één van de inleidende essays beschrijft Nelly Voorhuis in vogelvlucht de geschiedenis van het filmische experiment, waarbij ze de Nederlandse filmers in een internationale context plaatst. Hierbij gaat ze terug tot het interbellum toen de artistieke avant-garde in Europa (inclusief Nederland en België) het moderne medium bij uitstek ontdekte. Voorhuis geeft aan hoe na de

Trix Zwartjes (links) en Frans Zwartjes in ‘Living’ (1971).

[p. 753]

Tweede Wereldoorlog het centrum van het filmexperiment zich verplaatste naar de Verenigde Staten, hoewel de Lage Landen zich opnieuw niet onbetuigd lieten. Het was immers de Brusselse filmconservator Jacques Ledoux die in 1949 met zijn befaamde filmfestival Exprmntl in Knokke opnieuw de aandacht vestigde op de avant-gardefilm. Het festival, waarvan de laatste editie plaatsvond in 1971-'72, wordt nog steeds beschouwd als een mijlpaal in de geschiedenis van de experimentele mediakunst.

Met de opkomst van de video-art in de late jaren zeventig verlieten heel wat experimentele filmers het veld. Voor film- en kunsthistorici verwijst het concept van de experimentele film nu dikwijls naar een wat voorbij tijdperk. Zelfs hedendaagse filmfondsen (zoals het Vlaams Audiovisueel Fonds, VAF) spreken al lang niet meer over de experimentele film; ze subsidiëren kredietlijnen voor experimentele mediakunsten. Hierbij speelt de keuze van het medium (celluloid, video, digitale drager, ...) geen cruciale rol meer, terwijl kruisbestuiving en grensverleggend onderzoek primeren.

De keuze van film en celluloid oogt daarom nogal anachronistisch. Voor de samenstellers van mm² gaat het bij experimentele film om ‘iedere vorm van filmisch onderzoek die geschikt is voor projectie in een zaal’. Hierin staat de onderzoekende mentaliteit centraal: de wil om onbegane paden te bewandelen en de wetmatigheden van de mainstreamfilm ter discussie te stellen. Het boek lijkt daarmee voorbij te gaan aan wat zich sinds de jaren zeventig afspeelt in de experimentele mediakunsten (in het boek wordt nauwelijks of niet ingegaan op video-art, webart of andere vormen van experimentele screen culture), terwijl de ‘onderzoekende mentaliteit’ geenszins het exclusieve domein is van de experimentele film (heel wat auteursfilms of zelfs commerciële films zijn grensverleggend in hun beeldtaal). Hoewel de samenstellers aangeven dat er geen harde grens te trekken valt tussen wat wel en niet experimenteel is, leidt dit soort definities onvermijdelijk tot een eclectische keuze.

Intussen geeft het filmografisch overzicht in mm², alvast op een overrompelende wijze aan hoeveel experimentele films er de afgelopen

Stills uit ‘Türchen offne dich’ van Karel Doing en Andrea Edmonds (2004).

vier decennia werden gedraaid. De experimentele film toonde zich een rijk laboratorium voor zeer uiteenlopende kunstenaars, die wensten te experimenteren met beelden. Een minpunt van de filmografie is evenwel dat deze niet werd geannoteerd waardoor de rijkdom en diversiteit in de Nederlandse experimentele filmkunst toch onvoldoende zichtbaar worden gemaakt en in een context geplaatst. Deze lacune wordt evenwel gedeeltelijk opgevuld door interviews met zestien hedendaagse filmmakers, onder wie Martha Colburn (^o 1971), Karel Doing (^o 1965), Gerard Holthuis (^o 1952), Aryan Kaganof (ps. van Ian Kerkhof, 1964), Barbara Meter (^o 1939)en Ruud Monster (^o 1953).

Ondanks deze lacunes is mm² een belangrijk boek. De waarde van het naslagwerk lijkt me grotendeels te liggen in zijn museale functie, waarbij de link met niet-filmische kunstvormen opvalt. Zo is het indrukwekkend hoezeer fotografen, schrijvers en beeldende kunstenaars zich in de jaren zestig en zeventig op het medium film stortten en al snel de magie van het medium ontdekten. In het boek vertelt Frans Zwartjes bijvoorbeeld hoe hij zich op het einde van de jaren 1960 een camera aanschafte om een filmpje te maken van de tentoonstellingen van zijn schilderijen, tekeningen en objecten. Zwartjes raakte echter bezeten door het medium. Al snel stonden Zwartjes' films niet meer in dienst van zijn grafische werk en legde hij zich toe op experimentele film. Begin jaren 1970 maakte Zwartjes internationaal furore met zijn taboedoorbrekende, contrastrijke films, onder meer op het befaamde filmfestival van Oberhausen. Zwartjes wordt nu beschouwd als de vader van de Nederlandse experimentele cinema, terwijl hij met films als Spare Bedroom (1970), Living (1971) en Pentimento (1978) heel wat jonge kunstenaars en cineasten inspireerde. Met

[p. 754]

Frans Zwartjes en Johan van der Keuken slaagde Nederland erin zich internationaal te profileren als een interessant experimenteel filmland.

Dit boek mag dan al wat anachronistisch lijken omdat het zich strak op experimenteel filmwerk concentreert, toch is het opvallend hoe recentelijk de aandacht voor dit ‘genre’ opnieuw groeit. Zo tonen nogal wat beeldende en podiumkunstenaars opnieuw belangstelling voor film, onder meer omwille van het meer ambachtelijke karakter ervan. In tegenstelling tot digitale videotechnieken hebben filmopnames veel meer een aura van uniciteit weten te behouden.

mm²is ook indicatief voor het groeiende besef omtrent de vergankelijkheid van het audiovisuele erfgoed. Dat geldt zeker voor wat zich op het snijvlak bevindt van de cinema, de beeldende en de podiumkunsten. Het gaat om de bewustwording dat dringend werk moet worden gemaakt van de opsporing en bewaring van wat veelal als marginale cinema werd aangeduid. In de Angelsaksische wereld hebben verscheidene grote musea en filmarchieven (bijvoorbeeld Tate Modern in Londen) grootscheepse archivalische acties opgezet om deze vaak minimalistische cinema in de marge van de filmindustrie én de kunstwereld van de ondergang te redden. Voor de opsporing, restauratie en bewaring van dit soort films is echter veel geld nodig.

Het probleem blijft evenwel niet beperkt tot film. Ook de latere uitlopers van de experimentele film, met name video-art, webart en installaties, stellen de kunstwereld en beeldarchieven voor grote technische en logistieke moeilijkheden. In België en Nederland zijn reddingsoperaties van de wegkwijnende videokunst alvast van zeer recente datum (zie bij voorbeeld www.videoinventarisvlaanderen.be). Hopelijk kunnen initiatieven als mm² en de Filmbank de aandacht vestigen op de ruimere problematiek omtrent de bewaring en de blijvende toegankelijkheid van experimentele mediakunsten.

Daniël Biltereyst

anna abrahams, mariska graveland, erwin van 't hart & peter van hoof, mm². Experimentele film in Nederland vanaf 1960, Amsterdam, Filmbank / De Balie, 2004, 285 p.
Zie ook www.filmbank.nl.