Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 741]

‘De kruistochten’. Komedie spelen volgens Ivo van Hove

Sinds februari 2003 signaleert en onderzoekt Pieter Bots in ieder nummer van het theatermaandblad TM actuele trends, vondsten en clichés in het Nederlandse theater. Zijn rubriek Déjà Vu is een bron van herkenning en vermaak voor de regelmatige theaterbezoeker. Zo ging het in de eerste aflevering, die van februari 2003, over de neiging van regisseurs complete keukenblokken op het podium te installeren, in de tweede om weliswaar meubilair neer te zetten maar dat niet of nauwelijks te gebruiken, in de vierde over de gewoonte het toneeldoek weg te laten en het kale toneelhuis als decor te laten fungeren, in de vijfde over voorstellingen die vanwege hun lengte minimaal twee pauzes nodig hebben, en in de zesde aflevering over het veelvuldig gebruik van digitaal projectiemateriaal.

Hoe modieus, kun je je afvragen, moet een productie zijn waarin al die elementen samenkomen? Hoe trendgevoelig een regisseur die bereid is zoiets te laten ontstaan? Het lijkt onwaarschijnlijk, maar zo'n productie en zo'n regisseur zijn er: de voorstelling wordt gespeeld door Toneelgroep Amsterdam, heeft als titel De kruistochten en artistiek leider Ivo van Hove doet de regie. In het kader van het Holland Festival ging De kruistochten (The Norman Conquests) in première op 22 juni 2004 in de Stadsschouwburg in Amsterdam. In december van 2004 is er een tournee in Nederland en Vlaanderen en in februari 2005 staan de laatste zes speeldata gepland in Amsterdam. Het stuk is een circa vijf uur durend blijspel in drie delen, in 1973 voltooid door Alan Ayckbourn, de befaamde Britse toneelschrijver - van wie in het vrije circuit dit seizoen ook de komediekraker Slippers (Relatively Speaking) te zien is, in een regie van Eric Schneider. De soap-achtige inhoud van De kruistochten behelst een min of meer onbedoelde familiereünie van een

Fred Goessens, Karina Smulders en Hans Kesting in ‘De kruistochten’ - Foto jasper Zwartjes.

broer, twee zussen en hun partners in een tumultueus weekend waarin onderhuidse gevoelens en onuitgesproken gedachten stukje bij beetje aan de oppervlakte komen.

Ivo van Hove die een blijspel ensceneert: het idee is even wennen, maar wekt natuurlijk ook verwachtingen. Het toneelbeeld geeft al direct aan dat de regie niet heeft gekozen voor de achterwand-met-deuren en de voorspelbare attributen waarmee het blijspel doorgaans wordt geassocieerd. Blinde muren, kabels, flightcases en brandslangen worden niet aan het oog onttrokken, er is een cameraprojectie van een bos bloemen, links op het podium staat een onmogelijk nader te beschrijven uitklapbare megakeuken, waarbovenop een slome kat onaangedaan ligt te suffen - misschien een volgende trend voor Pieter Bots: levende dieren op het toneel. Als er gegeten of gedronken moet worden, en dat moet nogal eens, dan niet - wat je toch zou verwachten - van een tafel.

[p. 742]

Nee, zegt vormgever Jan Versweyveld: ‘Daar wordt een gedeelte van de vloer voor gebruikt. Want de tafel als meubelstuk doet er niet toe.’ En ter verklaring van het willekeurig bijeengeraapte servies: ‘Mensen kunnen er niet door worden afgeleid. Als je een bepaald soort servies neerzet kan er een soort niet-identificatie optreden. Zo van: dat soort glazen zou ik nooit kopen.’ (Holland Festival Weekkrant 3, 20 juni 2004)

Zonder meteen te willen antwoorden op de vraag of de vormgeving in dit opzicht doel treft: mij lijkt hier sprake van een misverstand. Om te voorkomen dat het publiek zich ook maar met iets identificeert, laat Versweyveld dus zoveel mogelijk weg en/of gebruikt hij van alles door elkaar. Inderdaad, een loodzware tafel in vermicellistijl wekt andere associaties dan een gammel keukentafeltje met een formica blad. Maar - en nu komt het misverstand - een regisseur en zijn spelers zouden natuurlijk zwaar tekortschieten als ze daar niet ‘overheen’ konden spelen. Ik weet niet of het met Van Hove en Versweyveld anders is, maar zelf heb ik in het theater evengoed gehuiverd bij bepoederde pruiken als bij onbedekte hoofden, en evengoed gelachen bij lullige tafels als bij historisch verantwoorde zitelementen. En daarbij: in een ‘stijlloos’ toneelbeeld zouden de acteurs óók geen tijdbepalende fleecejacks of gebleekte spijkerbroeken moeten dragen, en zou een vijf uur durende naaktheid pas werkelijk consequent zijn geweest. Maar De kruistochten is nou net een van de weinige Van Hove-regies waarin de acteurs tot het einde toe hun eigen kleren (of die van hun tegenspelers) aanhouden.

Het zou flauw zijn de beoordeling te laten afhangen van dit soort overwegingen. In De kruistochten lopen zes ervaren en talentvolle acteurs rond die ongetwijfeld in staat zijn ook deze vormgeving naar een uithoek van de waarneming te verbannen. Hans Kesting, Fred Goessens, Johanna ter Steege - het zijn niet de geringste namen, en stuk voor stuk tonen ze ook in deze voorstelling hun individuele kwaliteit. Maar ondanks zoveel ervaring en talent

Hans Kesting en Karina Smulders in ‘De kruistochten’ - Foto Chris van der Burght.

brengt hun samenspel de komedie almaar niet op gang. Zou er nog wat van komen, denk je, nadat je even onaangedaan als die kat op dat dak het eerste deel bijna hebt uitgezeten, maar dan volgt er - vooruit maar - nog een deel twee en - mijn hemel - ook nog een deel drie, terwijl er niets anders aan het geheel wordt toegevoegd dan een nieuw, maar nauwelijks verrassend perspectief op dat wat reeds vertoond is. In de kern gaat het steeds om dezelfde lafheid die mensen gevangen houdt binnen het strenge keurslijf van een huwelijk - een cliché overigens, dat binnen het komische genre al eeuwenlang op veel waardering mag rekenen. Misschien ligt het voor een deel aan de tekst, maar onmiskenbaar missen Van Hove en zijn acteurs het raffinement om de noodzakelijke komische draai aan dat cliché te geven, om ruim baan te maken voor de humor, maar tegelijk scherp te zijn, stekelig, venijnig.

De hele voorstelling doet ontzettend gemaakt en oppervlakkig aan. Van een jaar of dertig geleden herinner ik me hoe ik genoot van Ko van Dijk in een ander stuk van Ayckbourn, Liefde half om half (How the Other Half Loves). Het was één van zijn laatste rollen en hij had zichzelf nauwelijks meer in de hand. De wijze waarop hij naar willekeur de rand van het podium besloop en zich liet verleiden tot schaamteloos geschmier - ik zal het nooit vergeten. Het wekte verbazing, maar het kietelde, het overrompelde, en het irriteerde niet. Het publiek zag een acteur die de vrijheid nam zijn personage vooral niet serieus te nemen, en die daarmee de lucht creëerde die het blijspel

[p. 743]

zo goed verdraagt. In De kruistochten zag ik Hans Kesting bij tijd en wijle eveneens op het publiek spelen, maar dan zeer bewust, op uitgekiende, door de regie geautoriseerde momenten. En daar gaat het fout: als een acteur behalve zijn personage ook zijn rol van komediant acteert, dan is het resultaat geregisseerde schmiere - en die werkt niet, evenmin als we van een gedresseerde reclamekat échte spontaniteit mogen verwachten.

De natuur is sterker dan de gekunsteldheid, die waarheid lijkt in deze voorstelling vergeten. Naar het theater vertaald is dat, althans in mijn beleving, een waarheid die inhoudt dat het drama pas werkelijk een kans krijgt wanneer de vormgeving, de regie, en ook de individuele prestaties van de acteurs zichzelf als het ware onzichtbaar maken. Maar in deze Kruistochten gaan de afzonderlijke elementen aantoonbaar met elkaar in de slag, waardoor de voorstelling voortdurend de indruk maakt van een artistiekerige, zelfgenoegzame exercitie. De weg naar een werkelijke relatie tussen makers en toeschouwers lijkt afgesloten, en dus wordt de toeschouwer geen moment binnengezogen in de voorstelling, laat staan dat hij kan meevoelen, meehuilen en meelachen met de personages. De verbeelding kan geen kant op, daar komt het uiteindelijk op neer, en daarmee gaat naar mijn idee De kruistochten van Toneelgroep Amsterdam aan het wezen van het drama voorbij.

Jos Nijhof

De kruistochten gaat op tournee tot en met 18 februari 2005. Meer informatie: Toneelgroep Amsterdam, Prinsengracht 437, NL-1016 HM Amsterdam, Nederland, tel. [phone], fax [phone], [e-mail], www.toneelgroepamsterdam.nl.