Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 625]

Taal & cultuur

Het buitenland en wij

We schrijven 1914-1918. België is helemaal bezet door de Duitsers. Helemaal? Nee! In een uithoek in West-Vlaanderen blijven onversaagde Belgen, met de hulp van hun bondgenoten, zich tegen de invallers verzetten.

Tot daar het Asterix & wij-gevoel van de Eerste Wereldoorlog. Het beeld dat wij van dat conflict hebben, is hoofdzakelijk dat van een loopgravenoorlog. Maar tijdens de eerste weken was de Grote Oorlog vooral een bewegingsoorlog. De Belgen leefden al een paar generaties lang in vrede en nu werden ze plotseling geconfronteerd met het pandemonium van de moderne krijgskunst: ratelende mitrailleurs, inslaande granaten en ronkende vliegtuigen. Daarbij kwam nog de Duitse Schrecklichkeit en de daarmee verbonden bloedige represailles tegen de burgerbevolking. Het bevorderde allemaal een klimaat van massahysterie, waarbij op een bepaald ogenblik niet minder dan twee miljoen Belgen op de vlucht waren. Na de val van Antwerpen bevonden er zich een miljoen Belgen op Nederlands grondgebied. De Nederlandse overheid zat met de handen in het haar: hoe moest dit vluchtelingenprobleem worden aangepakt zonder dat de eigen neutraliteit in het gedrang kwam?

Tot 22 augustus 2004 liep in het In Flanders Fields Museum te Ieper de tentoonstelling Vluchten voor de oorlog. Op 24 en 25 mei 2004 vond naar aanleiding van die expositie ook een Internationaal Colloquium plaats. In haar lezing ‘Tolerantie en betutteling’ ging Evelyn de Roodt na hoe Nederlanders en Belgische vluchtelingen tegen elkaar aankeken. Het aanvankelijke gevoel van solidariteit maakte al gauw plaats voor de overtuiging dat de Belgen beter naar hun bezette land konden terugkeren. In de praktijk was immers gebleken dat het lang niet zo eenvoudig was om met die Belgen onder één dak te leven. Vele Nederlanders ergerden zich aan hun mentaliteit en gewoonten. Met name het wat lossere gedrag van de Belgische dames was een doorn in het calvinistische oog. Anderzijds kregen de Belgen al gauw de pest aan de verregaande Nederlandse betutteling, zoals over de besteding van hun geld en vrije tijd. Kees Nagtegael besteedde in zijn lezing over de ‘Huisvesting van “Belgisch ongedierte”’ aandacht aan de zachte dwang waarmee de Nederlandse overheid hoopte de Belgen weer huiswaarts te krijgen. Vluchtelingen werden mettertijd in Amsterdamse havenloodsen of in speciale ‘vluchtoorden’ (kampen in o.a. Nunspeet en Gouda) ondergebracht, waardoor een verblijf in Nederland meteen een stuk ongerieflijker werd. Het aantal Belgische vluchtelingen in Nederland nam mede daardoor gestaag af, al bleven er tot 1918 toch nog zo'n 100.000 over boven de Moerdijk. Gedurende de oorlogsjaren werd er voortdurend op gelet dat alle inspanningen ten behoeve van die vluchtelingen werden gecompenseerd met maatregelen ten gunste van de eigen bevolking. Op die manier moesten onrust en afgunst bij de modale Nederlander worden voorkomen. Al dient te worden gezegd dat heel wat Nederlanders ook duidelijk beter werden van de komst van de Belgen: zo konden winkeliers en verhuurders van woningen flink wat bijverdienen aan de voedsel- en woningschaarste. De ‘losbandige’ Belgen zorgden op hun beurt voor een lossere omgang tussen jongens en meisjes en lagen aan de basis van de opkomst van meer openbare feestelijkheden. Het lijdt geen twijfel dat België (en in het bijzonder Vlaanderen) en Nederland in die jaren een beetje minder buitenland voor elkaar werden.

En hoe zit het met dat andere miljoen vluchtelingen, de mensen die niet noordwaarts trokken? Die zochten hun heil in Frankrijk en Engeland. Na de val van Oostende nam het aantal Belgische vluchtelingen op Engelse bodem drastisch toe, al daalde dat aantal wat toen een aanzienlijk deel ervan naar Frankrijk uitweek. De zuiderburen waren zo de enigen die het aantal Belgen op hun grondgebied zagen groeien tot 1918. In Frankrijk en Engeland werden, zoals overigens ook in Nederland, meteen de nodige humanitaire hulpacties op het getouw gezet. Dat gebeurde zowel langs officiële wegen als op privé-initiatief. In Enge-

[p. 626]

land vochten aristocratische dames om de schaarse rijke vluchtelingen in huis te krijgen. In Chelsea was er zelfs een verblijf voor ‘First Class Belgians’. Maar ook voor de minder gegoeden was het een voorrecht om een Belg in huis te hebben. Een arbeider schreef aan het War Refugee Committee: ‘Ik heb er zelf vijf, maar ik zou graag toch nog een Belg houden.’ Af en toe was er natuurlijk een tegenvaller. Zo werd op het colloquium in Ieper een brief voorgelezen van ene Mrs. Lovatt, die zich erover beklaagt dat het Belgische kind dat zij in huis nam niet alleen luizen heeft, maar tot overmaat van ramp ook wel eens joods zou kunnen zijn.

De oorlog duurde veel langer dan iedereen had verwacht, en nu en dan droogde de bron van liefdadigheid wel eens op. Gelukkig staken de vluchtelingen zelf de handen uit de mouwen. In Frankrijk konden ze aan de slag in de landbouwsector en in Engeland in de oorlogsindustrie. Er was een nijpend gebrek aan munitie, en reeds in 1914 werden de eerste Belgische fabrieken in Engeland opgestart. In 1916 was er in Birtley zelfs een heuse Belgische industriezone, met een Belgisch stadje-in-de-stad voor de werknemers van de plaatselijke National Projectile Factory. Elisabethville was een soort mini-België: de straten hadden Belgische namen, er was een chef du village en er waren Belgische gendarmes (al werden die na rellen wel vervangen door Britse politielui). Het sociale en culturele leven was in de handen van een Vlaamsch Verbond, een Cercle Wallon en Les Amis de Luxembourg. De Belgische gelaagdheid bleek nog op een ander vlak: het bestuur en de bedienden van de fabriek waren hoofdzakelijk Franstalig, terwijl de arbeiders bijna allemaal uit Vlaanderen kwamen.

Naarmate de oorlog vorderde, kwam er een soort vermoeidheid, waarbij de aanvankelijk charmante eigenaardigheden van de Belgen plotseling irritante karaktertrekken werden. Men begon de last van de vluchtelingen steeds meer te voelen (of dacht die te voelen), en xenofobe reflexen staken de kop op. In de buitenwijken van Londen waren er in 1916 opstootjes tegen de vluchtelingen, in 1917 kregen in Nederland een paar Belgen een stevig pak slaag omdat ze een brood bestemd voor Nederlanders zouden hebben opgegeten, en in 1916 sloot het verblijf voor Eerste Klas Belgen in Chelsea zijn deuren, want het verblijf van de Belgen in het huis was ‘erg moeilijk’ geworden. In deze context is het niet verwonderlijk dat Elisabethville door een ijzeren hek van de buitenwereld was afgesloten. De Belgen werden zo ver mogelijk weggehouden van de lokale bevolking, waardoor ook het aantal Brits-Belgische huwelijken bijzonder laag bleef. In The Birtley Belgians stippen Schlesinger en McMurtrie ook aan dat ‘the segregation of Belgian workers in their own village was a deliberate policy aimed at great productivity’. Maar ze voegen daar ook aan toe: ‘the question arises how much was lost in terms of mutual understanding between the two communities’. De schrijver J.B. Priestley beschreef in zijn English Journey (1934) de Belgische kolonie Elisabethville als een verderfelijk oord van apartheid, ‘a nightmare place that seemed to have been constructed out of small army huts and unwanted dog kennels.’ Al dient dat volgens Schlesinger en McMurtrie met een korreltje zout te worden genomen want ‘the huts had flush toilets, this at a time when most locals had open sewers or middens.’

www.inflandersfields.be
j. schlesinger & d. mcmurtrie, The Birtley Belgians. (4^de herziene editie, ISBN 1-870268-07-5). Informatie: The History of Education Project, Durham University School of Education, Leazes Road, Durham DH1 1TA, Verenigd Koninkrijk.

Nog meer Eerste Wereldoorlog is te vinden in het derde nummer van Septentrion, dat verschijnt op 29 september 2004. Piet Chielens, directeur van het In Flanders Fields Museum schreef daarvoor een stuk over de Frans-Canadezen aan het Vlaamse Front tijdens de Eerste Wereldoorlog. ‘Comme dans un miroir trouble’ is een extra dik nummer met medewerking van Vlamingen, Nederlanders en auteurs uit Québec.

Dit themanummer kwam tot stand met de steun van de Vlaamse Gemeenschap en zal op 19 november tijdens het Salon du Livre in Montréal worden voorgesteld. Daarna is er nog een rondetafelgesprek over hybride identiteiten van Québecois en Vlamingen met o.a. Stefan Hertmans en Geert van Istendael. Die zullen twee dagen eerder samen met Miriam Van hee en Leonard Nolens acte de présence geven in de Studio Littéraire te Montréal voor Ce radotage poignant. Het kwartet van Dirk van Esbroeck zorgt voor de muziek. Dit alles

[p. 627]

maakt deel uit van een reeks evenementen waarmee de Vlaamse Gemeenschap de Vlaamse cultuur wil voorstellen aan de Québécois. Onder de noemer Quelques Flandres zal de tentoonstelling Copyright Rubens in de stad Québec te zien zijn en zal Bâche van Compagnie C de la B, met circusacrobaten, dansers en improvisatoren in een choreografie van Koen Augustijnen, in Montréal worden opgevoerd.

In de loop van deze Vlaamse Herfst in Québec vindt ook de generale repetitie plaats van de bijdrage van het Antwerpse muziekcollectief Think of One aan het Etoiles polaires-project. Eind januari 2004 ontving Think of One de BBC3 Radio Boundary Crossing Award voor hun ‘twisted jazz and wild gypsy rhythms, fevered brass, hip hop, reggae and rock mixed up with Moroccan trance, Brazilian grooves and a punky DIY ethic.’ Na de creatie van de postmoderne fanfare (Naft) en de samenwerking met traditionele Marokkaanse muzikanten (Marrakech Emballages Ensemble), en een cd opgenomen in Brazilië, zal Think of One nu samenwerken met een aantal Canadese Inuit-muzikanten. Etoiles polaires, een samenwerking tussen kunstencentra uit IJsland, Groenland, Québec en Vlaanderen, is een festival dat draait rond hedendaagse arctische muziek. Het vindt plaats eind 2004 en in 2005, en Think of One wil er helemaal voor gaan. Componist en gitarist David Bovée had in het voorjaar van 2004 al heel wat muziek uit het hoge noorden beluisterd, filmpjes gezien en trok naar Montréal om enkele Inuitkeelzangers te ontmoeten. Het resultaat van de samenwerking zal in elk geval verrassend zijn, want die keelzangers klinken soms zo droevig dat Bovée zich in een interview prettig-cynisch liet ontvallen dat het eindproduct wel eens death metal zou kunnen zijn.

www.salondulivredemontreal.com
www.thinkofone.be

Waar de Inuit wonen is het overigens Siberisch koud. Laat u dat Siberisch? Dan zult u er misschien ook niet van wakker liggen dat ‘Siberië’ vermoedelijk afkomstig is van het Mongoolse woord siber, dat ‘mooi’, ‘wonderbaarlijk’ en ‘zuiver’ betekent. Of misschien toch eerder van het Tataarse sibir, wat dan weer zoveel betekent als ‘het slapende land’. Maar als het u dan

Fabriekspas van de naar Birtley uitgeweken Belg Edmond Feremans.

toch Siberisch laat, dan hoeft u dit niet te onthouden. Anders zou u het ergens kunnen opschrijven met Siberisch krijt. En dat is dan weer een soort zacht zwart tekenkrijt.

Het genot om nieuwe woorden en uitdrukkingen te leren! Of de herkomst van woorden die men al lang kent! Het kan allemaal in ‘Hollandski’, waarin Wim Coster en Janine Jager ‘Russische invloeden op de Nederlandse taal (en andersom)’ in kaart brengen en zo tegelijkertijd een kroniek van duizend jaar Nederlands-Russiche contacten schrijven. Niet alleen leenwoorden als ‘pierewaaien’ (van pirovát oftewel ‘fuiven’) en pidzják (een colbertje, van het Nederlandse ‘pij’), maar ook begrippen uit de sport (van Russisch dammen tot Samboworstelen), Russische scheepstermen, pseudo-Russische uitdrukkingen als ‘kameraadski’ en eponiemen (‘molotovcocktail’ en ‘pavlovreactie’) komen aan bod. En niet te vergeten uiteraard: de ruimtevaart, die onze taal met woorden als kosmonaut en spoetnik heeft verrijkt. Verder leer je uit dit handzame werkje dat Laika in het Russisch gewoon ‘woefje’ betekent. Wat toch wel erg minnetjes is als naam voor het ruimtehondje dat zo jammerlijk omkwam in een kunstmaan.

Ergens aan het eind van ‘Hollandski’ vindt de lezer ook een paar Hollandse recepten uit het kookboek van Jeléna Molochóvets. Er zullen maar weinig Nederlanders zijn die Govjádina po-gollándski s marinóvannymi gribámi

[p. 628]

uit hun strot krijgen, maar het zal wel vlotjes de omgekeerde richting gaan: het gaat immers om een schotel van gebraden rundslapjes... met oranjegroene melkzwammen.

wim coster & janine jager, ‘Hollandski’. Russische invloeden op de Nederlandse taal (en andersom). Utrecht: Het Spectrum, 2003. 128 p. ISBN 90-274-8487-2.

Luc Tuymans exposeerde van 23 juni tot 26 september 2004 solo in Tate Modern, een voorlopig hoogtepunt in de artistieke loopbaan van de Antwerpse schilder. De selectie was een overzicht, maar toch ook weer geen retrospectieve, want ‘dat doen ze beter als je dood bent’, aldus Tuymans zelf. In interviews benadrukte hij ook het voordeel dat hij had op Edward Hopper, van wiens werk tegelijkertijd een overzichtstentoonstelling liep in de Tate Modern. De doeken van de dode Hopper werden chronologisch geordend, terwijl de levende Tuymans zijn tentoonstelling zelf kon ensceneren. Hij bracht werken samen rond inhoudelijke thema's en qua vorm verwante schilderijen kwamen naast elkaar te hangen. Concreet betekende dat dat bijvoorbeeld werken uit de Mwana Kitoko- en de Diagnostische Blick-reeks in een nieuw visueel kader werden geplaatst. Deze aanpak typeert Tuymans als een kunstenaar die een diep wantrouwen tegenover het beeld koestert. Die argwaan wil hij meedelen in zijn werk, zodat de toeschouwer gaat nadenken over wat hij ziet.

In het fraaie herziene én uitgebreide overzicht van zijn werk dat Phaidon onlangs uitgaf, formuleert Tuymans zelf het haarscherp: ‘Explanations come later. Thinking and feeling and working out feelings are different elements, each with a rhetoric of its own. A memory-free zone arises between conception and execution.’ Of nog anders: tussen de verklaring van een beeld en dat beeld zelf gaapt een kleine kloof, en daar is het hem om te doen. Tuymans laat ook bewust steken vallen in zijn werk. ‘It is the deliberate lack of closure that makes these works so disturbing and, ultimately, so memorable’, schrijft Nancy Spector, curator hedendaagse kunst van het Solomon R. Guggenheim Museum in New York.

In The Arena, een andere recent boek over Tuymans, heeft de criticus Stephan Berg het over ‘Bilderdämmerung’. Beelden kunnen volgens Tuymans niet langer worden gebruikt om de wereld weer te geven en te verklaren, maar ze kunnen evenmin op zichzelf betekenis hebben, zoals het moderne concept van de esthetische autonomie dat zo graag zou willen. De consequentie voor zijn werk beschrijft Berg als volgt: ‘Entsprechend speist sich seine Malerei aus einem Bildervorrat, der auf die Wirklichkeit verweist, ohne jedoch noch in direktem Kontakt mit ihr zu stehen.’

The Arena is een boek dat bij de Duitse uitgever Hatje Cantz verscheen naar aanleiding van de gelijknamige solotentoonstelling van Tuymans' werk die in 2003 in Hannover, München, Sankt Gallen en Helsinki was te zien. Bij diezelfde Hatje Cantz verschenen recentelijk nog een aantal interessante boeken over kunstenaars uit de Lage Landen. Er was het in een babyroze en gezellig mollig aanvoelende kaft gestoken Babylon Babies van Marie-Jo Lafontaine, maar ook het iets bescheidener uitgegeven Wet Dreams. In deze catalogus bij een tentoonstelling in het Duitse Ravensburg gaat het over de aquarellen van Marlene Dumas (over wie trouwens ook een mooi overzichtsboek verscheen bij Phaidon). De titel Wet Dreams verwijst zowel naar de waterverftechniek als naar de basisthema's in Dumas' werk: clichés over vrouwelijkheid, seksualiteit en pornografie, schuld en geweld, geboorte en dood.

Nat is het ook in het speciale Nederlandnummer van het New-Yorkse tijdschrift C, dat zich bezighoudt met de visuele identiteit van

[p. 629]

culturen. In elk nummer worden de fotografie, grafische vormgeving en toegepaste kunsten van een bepaald gebied in de wereld doorgelicht. In Volume 3 Nummer 1 is Nederland aan de beurt, en daar komt naast verwijzingen naar koeien, Mondriaan en Rembrandt - de cover van het tijdschrift toont een jongeman in Gouden Eeuw-outfit én met wenkbrauwpiercing - heel wat water aan te pas. Er zijn Edwin Swakmans foto's van dijken die hij in zijn studio eerst zelf op schaal bouwt en dan fotografeert, en stills uit een film van Melle Hammer waarop we een man zien spreken (of zingen?) onder water. Maar het opmerkelijkst is het Sauna-font, een ontwerp van Underware. Dit lettertype wordt gedrukt op waterbestendig papier en dient te worden gelezen in de sauna. Literatuur die niet buigt voor hete stoom tot 120^o Celsius en evenmin een krimp geeft onder menselijk zweet. Allemaal zeer op zijn plaats in C, dat het volgende credo huldigt: ‘This book is for inspiration. Please do not copy, create. Only creation is sustainable.’ Zo is het maar net.

ulrich loock e.a., Luc Tuymans. New York/Londen: Phaidon, 2003. 260 p. ISBN 0-7148-4298-2. www.phaidon.com
stephan berg (red.), Luc Tuymans. The Arena. OstfildernRuit: Hatje Cantz Verlag, 2003. 118 p. ISBN 3-7757-1265-8. www.hatjecantz.de
Marie-Jo Lafontaine, Babylon Babies. Ostfildern-Ruit: Hatje Cantz Verlag, 2003. 248 pp. ISBN 3-7757-9119-1. www.hatjecantz.de
thomas knubben & tilman osterwold, Marlene Dumas. Wet Dreams. Ostfildern-Ruit: Hatje Cantz Verlag, 2003.128 p. ISBN 3-7757-1343-3. www.hatjecantz.de
richard kroll e.a., ‘The Design of Culture’. C, vol. 3 nr. 1. Stora Enso North America, maart 2004. www.storaenso.com/na

Filip Matthijs