Ons Erfdeel. Jaargang 47

Elk boek is ten minste een tweeling. De essays van Hugo Bousset

Geritsel van papier, een verzamelbundel essays van Hugo Bousset, gepubliceerd in 1996, begint met een dubbel, negatief geformuleerd credo. Bousset verklaart aan de lezer dat hij er, ten eerste, niet in gelooft dat een tekst uniek op zichzelf staat, want elk boek is ten minste een tweeling, en, ten tweede, dat hij ook niet meer gelooft in teksten over literatuur die pretenderen de interpretatie van romans en verhalen gevonden te hebben.

Anders gezegd: Bousset wil in zijn essays het volle gewicht geven aan de intertekstualiteit en zij willen niet meer zijn dan ‘een resonantieruimte waarin voor een ogenblik het mysterie van de roman weerklinkt’. Dat parafraserende citaat van de Franse filosoof Maurice Blanchot komt uit De geuren van het verwerpelijke, de recentste essaybundel van Bousset uit 2004.

Bousset wil zijn gedreven belangstelling en enthousiasme voor de actuele roman met de lezer delen, zonder hem te verpletteren onder het gewicht van een ultieme en definitieve uitleg die het mysterie van de roman moet ontsluieren. Dat soort oplossing betekent immers de liquidatie van het mysterie. Bousset gebruikt de termen en inzichten van de literatuurwetenschap maar schuwt zwaarwichtig academisch taalgebruik. Hij beoogt een Bevlogen lichtheid, zoals de titel luidt van nog een andere essaybundel van hem uit 1999.

Op de omslag daarvan prijkt een ui van de hand van Huub Beurskens en die verbeeldt het bovengenoemde eerste credo van de criticus Hugo Bousset: de roman is een ui, waarvan de rokken eindeloos andere tekstsoorten en literaire genres integreren. Die stelling heeft hij uitgewerkt in zijn oratie op 6 juni 1997 nadat hem voor drie jaar de bijzondere leerstoel literaire kritiek aan de VU te Amsterdam toegewezen was en ze vormt het openingsessay van Bevlogen lichtheid. Bousset deconstrueert daarin de visie van W.F. Hermans op de klassieke roman als ‘een gefingeerd verhaal dat een of andere stelling of overtuiging illustreert’. Voor

[p. 623]

Bousset is de kern van de ui (de hedendaagse roman), nadat alle rokken afgepeld zijn, het niets. Het is de literatuuropvatting van Maurice Blanchot die Patricia de Martelaere in haar essaybundel Een verlangen naar ontroostbaarheid citeert: ‘Veeleer dan te schrijven om gelezen te worden, of om zichzelf uit te drukken, of om wat dan ook te bereiken, zou de schrijver, voor alles het zuivere niets willen realiseren in zijn werk, zonder aanwezigheid, zonder betekenis, zonder doel of bedoeling.’ Bonsset sluit met dat citaat zijn bundel Geritsel van papier af.

In De geuren van het verwerpelijke dient het theoretische discours van de Franse literatuurwetenschapster Julia Kristeva als ijkpunt voor die prozateksten die Bousset de moeite waard vindt om ze aan de lezer voor te stellen en hem ervoor te winnen. Zoals Blanchot pleit voor een literatuur waarin de taal zo gebruikt wordt dat ze er uiteindelijk in slaagt op een overvloedige en meeslepende wijze niets te zeggen, zo wenst Kristeva in haar standaardwerk La révolution du langage poétique (1974) de aandacht te vestigen op die literaire teksten die een taal gebruiken die de lezer uit de mannelijke, rationele, symbolische orde terugvoert naar een eerdere, op vrouwelijke intuïtie steunende fase, waarin de taaltekens nog méér klank en ritme zijn dan betekenis. Die fase noemt Kristeva de semiotische ‘chora’, die de symbolische orde perverteert en zich manifesteert in de vele verschijningsvormen van het verwerpelijke, zoals onder meer de drift, de destructie, de psychose, de perversie, maar ook het mysterie, de grenservaring, de fascinatie en de extase. Verwijzingen naar Kristeva's semiotiek treft men in De geuren van het verwerpelijke aan in essays over Stefan Hertmans' prozaboek Als op de eerste dag, Tongkat en Memoires van een luipaard van Peter Verhelst, Lichaamskunst (The Body Artist) van Don DeLillo, Miss Wyoming van Douglas Coupland, Allerzielen van Cees Nooteboom en Vrije val van Saskia de Coster.

Hugo Bousset verkent in zijn drie hier genoemde essaybundels de grenzen van de actuele

Gary Hill, ‘I believe it is an image in the light of the other’, 1991-'92 (detail), mixed media.

roman die hij in de openingszin van zijn in Amsterdam gehouden oratie, ‘De roman is een ui’, ook onvatbaar heeft genoemd. Toch wil de criticus, literatuurbeschouwer en essayist zich daar niet bij neerleggen en probeert hij voor zichzelf en zijn lezers een houvast te creëren door teksten van verschillende auteurs aan elkaar te koppelen en dan te expliciteren waarom de lectuur van de ene die van de andere doordringt, thematisch weerspiegelt, tot kritische distantie aanzet of aanleiding geeft tot een nog groter leesgenot. En verbanden ziet Bousset niet alleen tussen teksten onderling, maar ook met film en fotografie, beeldende kunst en dans. Over Ivo Michiels' roman Sissi noteert Bousset in Bevlogen lichtheid: ‘Opvallend is hoe bij Michiels film, literatuur en plastische kunst in elkaar overvloeien.’ Van de essayist Bousset kan onverkort hetzelfde gezegd worden. ‘Grenzen zien is ze overschrijden’, zegt het personage Moortgat tegen de schrijver Walter van den Broeck in het tweede deel van zijn romancyclus Het Beleg van Laken. En dat is precies ook wat Bousset in zijn essays veelal met succes nastreeft.

Nu alweer meer dan twee decennia geleden heeft Gerrit Krol in De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels (1981) betoogd dat literatuur ‘de kunst van het samenvatten’ is. Meer dan in zijn vorige bundels lijkt Hugo Bousset die opvatting soms nogal letterlijk te nemen in zijn laatste bundel, De geuren van het verwerpelijke. De uitgekozen romans worden dan vrij

[p. 624]

uitvoerig naverteld, waarbij didactisch ogende vragen gesteld worden die Bousset dan voor de lezer oplost. Een dergelijk essay wordt dan te veel een overschrijven en te weinig een terugschrijven. Dat is bijvoorbeeld het geval in zijn bespreking van De Movo Tapes van A.F.Th. dat kundig in 15 pagina's geresumeerd wordt, waarna Bousset de vraag stelt: ‘Is daarmee alles verteld over De Movo Tapes?’ In de afsluitende drie bladzijden van het essay legt hij de lezer dan zes vragen voor die volgens hem nog op een vervolgantwoord wachten. Ook in de stukken over Rosenbooms Publieke werken of Jonathan Franzens De correcties vertelt Bousset naar mijn smaak te veel en ‘essayeert’ hij te weinig. In Bevlogen lichtheid prijst Bousset Eric de Kuyper omdat diens De verbeelding van het mannelijk lichaam (1993) in het spoor van Roland Barthes een echt essay is geworden, waarin dus ‘geëssayeerd’ wordt doordat het studieobject vanuit talrijke gezichtshoeken speels wordt benaderd.

Dat Bousset zijn eigen aanbeveling niet overal zelf even consequent opvolgt, doet niets of aan mijn waardering voor de manier waarop hij enthousiasmerend, met kennis van zaken, met sympathie en toch niet onkritisch over literatuur schrijft.

Joris Gerits

hugo bousset, De geuren van het verwerpelijke, Meulenhoff, Amsterdam, 2004, 199 p.
hugo bousset, Bevlogen lichtheid, Kritak, Leuven / Meulenhoff, Amsterdam, 1999, 158 p.
hugo bousset, Geritsel van papier, Kritak, Antwerpen / Meulenhoff, Amsterdam, 1996, 167 p.