Ons Erfdeel. Jaargang 47

Gomperts compleet

H.A. Gomperts was zonder twijfel de belangrijkste literaire criticus van het herrijzende naoorlogse Nederland. Toeval of niet, hij recenseerde literatuur en toneel voor de krant die juist uit het verzet was voortgekomen en in luttele jaren een enorme reputatie had verworven: Het Parool. Wat de literatuur betreft, volgde hij niemand minder dan Simon Vestdijk op. Net als de duivelskunstenaar was Gomperts breed in zijn belangstelling: uiteraard besprak hij actuele Nederlandstalige literatuur, maar naar aanleiding van nieuwe vertalingen besteedde hij bijvoorbeeld diepgaand aandacht aan moderne klassieken als Dickens, Dostojevski, Nietzsche, Poesjkin of Toergenjev. Ook Multatuli, die voor hem niet alleen door zijn ideeënrijkdom maar ook vanwege zijn messcherpe stijl een voorbeeld was, zou in dit rijtje passen. Kijkt men in zijn twee delen kritieken, Intenties (1981), dan valt onmiddellijk op dat van alle moderne auteurs Gomperts aan zijn voorganger Vestdijk de meeste bladzijden heeft gewijd. Een eerste verklaring ligt hierbij erg voor de hand: Vestdijk was nu eenmaal de productiefste auteur uit ons taalgebied. Toch zal ook de persoonlijke voorkeur van Gomperts meegesproken hebben: over geen andere Nederlandse schrijver kon hij zo enthousiast raken, vooral waar het ging om de thematiek. Nog steeds spelen de kritieken van Gomperts een rol in de interpretatie van Vestdijks romans uit de jaren veertig en vijftig. Het is dan ook jammer dat Gomperts na zijn benoeming tot hoogleraar in de moderne Nederlandse letterkunde te Leiden (1965) geen kritieken meer geschreven heeft: zijn lezers zouden alleen al naar zijn oordeel over de ‘late Vestdijken’ benieuwd zijn geweest.

In zijn twee delen Intenties, die nu samen met een door zijn leerlingen Francken en Verhaar samengesteld derde deel opnieuw zijn uitgebracht, spelen naast Vestdijk de Grote Vier van onze naoorlogse letterkunde de belangrijkste rol: Claus, Hermans, Mulisch en Van het Reve. Zonder overdrijving kan men stellen dat de canonisering van het viertal juist door Gomperts tot stand is gebracht. Daarvoor is hem te weinig eer toegekend. In het kritische tijdschrift Merlyn zijn het juist Vestdijk en de Vier geweest aan wier werk voor het eerst diepgaande artikelen zijn gewijd. In zijn oratie ‘De twee wegen der kritiek’ heeft Gomperts tegen het exclusief-formalistische standpunt van het tijdschrift stelling genomen. De tekst staat in Intenties 1 en wordt nu opgenomen als een van de omvangrijke essays die in het nieuwe deel zijn verzameld.

Het is door velen betreurd (en hem door sommigen ook kwalijk genomen) dat Hans Gomperts in de vijftien jaren van zijn hoogleraarschap zo weinig heeft gepubliceerd: algemeen verwachtte men van hem een fors boek, waarin hij zijn theoretische uitgangspunten, neergelegd in zijn oratie en enkele essays, uitvoerig zou formuleren. Wel schreef hij een pamflet, Grandeur en misère van de literatuurwetenschap (1979), dat een antwoord was op de Huizinga-lezing van zijn collega Karel van het Reve, die aan de zijns inziens ridicule pretenties van de literatuurwetenschap was gewijd. Het is jammer dat dit heldere boekje niet in zijn geheel in Intenties 3 is herdrukt. Wel staan in dit nieuwe deel een aantal vrijwel onbekend gebleven stukken die een sterk theoretisch fundament hebben - daarover hieronder meer. De bundel wordt afgesloten met tot nu toe ongebundelde Parool-kritieken uit de jaren vijftig. Ze zijn goed geschreven, maar gaan nogal eens over auteurs die volstrekt in de vergetelheid zijn geraakt. Mij trof de recensie van de novelle De kruisvaarder van Anna Blaman. Gomperts vond die regelrechte kitsch, ‘net als haar eerdere werk’. Een opvallende tegenstem in het koor van juichende critici uit die tijd.

Het essay dat Intenties afsluit, is het afscheidscollege van Gomperts. Het heet ‘Wij tolken’ en sluit nauw aan bij zijn oratie. In sterkere mate dan eerst het geval was, maakt hij gebruik van noties uit de taalwetenschap, zoals de theorieën over taaldaden: uit die hoek komt ook zijn voorkeur voor het begrip intentie (van de spreker, c.q. de schrijver), dat hij aan zijn verzamelde kritieken en essays heeft

[p. 616]

meegegeven. Het college is bovendien net als zijn genoemde pamflet een polemiek met de overigens niet met name genoemde Van het Reve. Verwant zijn het opstel ‘Een snuifje wetenschap en een slok literaire kritiek’ en de oorspronkelijk in Vrij Nederland verschenen publicatie ‘Het raadsel der onwetendheid’, waarmee hij Tamar (Renate Rubinstein), die bewondering had uitgesproken voor de lezing van haar geestverwant Van het Reve, een stevig lesje leerde over de methodiek van het (literaire) interpreteren.

Twee grote essays wil ik nog speciaal noemen, omdat zij een aspect van Gomperts' werk laten zien dat niet zo bekend is. Het eerste is ‘Literaire kritiek’, een vlakke titel; het is de tekst van een lezing die hij in 1962 voor een groep neerlandici heeft gehouden. Voorop stond, blijkt ook uit de tekst, het didactische aspect: wat voor kritische methoden, bewegingen, scholen zijn er. Welnu, opvallend is de aandacht van Gomperts voor het Amerikaanse New Criticism van critici als Blackmur, Brooks, Warren etc., een beweging die in de formele aanpak van literatuur was geïnteresseerd. Het ligt voor de hand om te denken dat het juist de redacteuren van Merlyn zijn geweest die hun geestverwanten bij ons hebben geïntroduceerd, maar die gedachte blijkt nu dus onjuist. Het is trouwens wel aardig op te merken dat Gomperts in zijn lezing duidelijk liet blijken ook zwakke punten in het New Criticism te zien: hij constateerde ‘dat de methode geen waarderingsmaatstaven oplevert in esthetische zin, maar ook dat zij blind is ten opzichte van het in het oog springende onderscheid in de morele bedoelingen’. Ook hier dus al intenties.

Het tweede essay is een stuk van ruim veertig pagina's, oorspronkelijk verschenen in twee afleveringen van het tijdschrift Tirade van 1982, ‘De tumor van het bewustzijn’ geheten.

H.A. Gomperts (1915-1998).

De ondertitel heeft iets negentiendeeeuws: ‘Gedachten over ik-gevoel, taalvermogen, vrije wil, schaamte en godsdienst’. Toch dekt deze ondertitel beter de lading dan de metaforische hoofdtitel. Waar het Gomperts in dit diepgravende, maar losjes geschreven artikel (die term mag men wel gebruiken) om gaat, is de vraag hoe het mogelijk is dat iemand zegt wat hij denkt en ook nog door een ander begrepen kan worden; met literatuur heeft het wel iets, maar niet direct te maken. Het stuk lijkt een vreemde eend in de bijt van Gomperts' werk. Toch moet men bedenken dat hij ook in de jaren vijftig al in zijn kritieken graag profiteerde van bevindingen van andere disciplines, zoals de psychoanalyse en de informatica. Zo bezien is dit grote essay geen Fremdkörper, maar een sluitsteen in dit veelzijdige kritische oeuvre.

Rudi van der Paardt

h.a. gomperts, Intenties 1, 2 en 3. Essays en kritieken, Meulenhoff, Amsterdam, 2003, 654 p.