Ons Erfdeel. Jaargang 47

‘Geiten, geiten komen jullie?’. ‘Varkensroze ansichten’ van Mustafa Stitou

Toen hij in 1994 debuteerde met Mijn vormen was Mustafa Stitou (^o 1974) nog piepjong en werd hij beschouwd als de eerste Nederlandse dichter van Marokkaanse afkomst. Een paar maanden na zijn geboorte verhuisde het gezin Stitou van Tetouan in Marokko naar Lelystad in Flevoland. Daar groeide hij op en het hoeft dus niemand te verbazen dat hij zich in laatste instantie weinig bekommert om zijn allochtone achtergrond, want hij voelt zich gewoon een Nederlandse dichter, geworteld in de Nederlandstalige poëzie. Dat blijkt uit zijn tweede bundel, Mijn gedichten, uit 1998 en in nog sterkere mate uit zijn nieuwste, Varkensroze ansichten, die in mei 2004 de elfde VSB Poëzieprijs won.

Ik las ergens dat Bernlef, toen hij een keer samen met Stitou ergens moest voorlezen, gezegd zou hebben dat hem een gevoel van herkenning bekroop bij het luisteren naar diens werk, alsof de zestiger jaren met z'n readymades en ironische anekdotiek, z'n afkeer van beeldspraak en z'n gerichtheid op de realiteit opnieuw waren aangebroken. Hij meende dit stellig niet ten nadele van Stitou, maar als peiling van een soort golfbeweging in de poëziegeschiedenis.

Inderdaad hebben de meeste gedichten van Stitou een anekdotisch karakter en een prozaësche toon, al komen er ook meer absurde en zangerige teksten voor, waarin herhalingen voor een obsederend effect zorgen. In het algemeen is deze dichter heel geslepen in de timing, in de gefaseerde vertelwijze van zijn poëzie: hij voert als structuurelementen niet alleen de herhaling, maar ook het uitstellen en vertragen in.

[p. 606]

Zijn belangrijkste drijfveer lijkt de verwondering te zijn, verwondering over de diepte van de oppervlakte van ook maar de allergewoonste, maar daardoor verbazingwekkende werkelijkheid. Met de ironische distantie van de toeschouwer komt het waargenomene dan in de woorden, zinsbouw en geleding van het gedicht terecht, waar het eenzelfde verbazing bij de lezer kan wekken. Een simpel voorbeeld:

Een koopje, het rotspartijtje
in het tuintje rijzend
boven het bruine
vijvertje

opgetrokken
uit brokjes
Berlijnse
muur.

De wereldgeschiedenis wordt hier met vier verkleinwoorden teruggebracht tot een ornament in de achtertuin. Dit gedicht laat ook zien hoe geestig Stitou met historische en actuele gegevens omspringt, nooit belerend of fanatiek.

De techniek van de readymade is natuurlijk een beproefde methode om zoveel mogelijk (vervreemdende) realiteit binnen het gedicht te krijgen. In het gedicht ‘Moedertaal’, dat eerder ‘Een readymade’ heette, neemt hij de Arabische klanken op waarmee zijn moeder in Marokko de ooien, geiten, de koe, de poes en de hond toesprak:

krksh
krksh
krkschkrksch
krksch
(Ooien, ooien komen jullie?)

(Geiten, geiten komen jullie?)
gtschgtsch
gtschgtschgtschgtsc
gtsch
gtschgtschgtschgtsch
[...]

In deze tekst worden twee taalgebieden gecombineerd, maar tegelijkertijd op een zowel dramatische als humoristische manier volstrekt van elkaar vervreemd.

‘Anekdoten, openbaringen’ heet een ander gedicht, en in die titel ligt een poëzieopvatting besloten: het gewone, het banale moet zodanig gepresenteerd worden dat het een openbaringskarakter krijgt, iets van een epifanie. Ergens heeft Stitou het, enigszins op de wijze van Hans Faverey, over ‘Het onderliggende het zich tonende’ en ook die formulering is in verband te brengen met de behoefte de tegenstelling tussen het oppervlakkige en het diepzinnige op te heffen.

Een van de meest opmerkelijke passages in Varkensroze ansichten staat in het slotgedicht, ‘Affirmaties’. Het is een reactie van de zoon op de religieuze instelling en gebruiken van de vader:

het verborgene is het verborgene niet vader
het is de schittering over dieren mensen dingen
dus waarom knielend bidden
wanneer ikzelf het gebed ben?

En even later provoceert de dichter zelfs met de bekende, christelijke wijsheid uit de Bergrede:

vaarwel dwaalleraren van weleer ik kweek een buik
waarop ik morgen tatoeëer een korinthiërs dertien
uitnemendheid der liefde vers vier vijf zes en zeven

Stitou schrijft een bijzonder gevarieerd soort poëzie. Het eerste gedicht van de bundel, ‘Het zingen vergaat je’, is een reeksje van vier gedichten. Ze spelen zich af op het terras van een

[p. 607]

hotel in de Ardèche, waar ‘Mustafa’ zich heeft geïnstalleerd ‘met de krant van gisteren’. De eigenares, bij wie hij heeft ingecheckt doet ‘opvallend onvriendelijk’, hetgeen hij wijt aan huidskleur en naam. ‘En dan te bedenken dat we stuk voor stuk afstammelingen zijn van / een en hetzelfde kliekje dat 170 000 jaar geleden in Afrika leefde, Afrika.’

Dan komen er drie mannen op het terras zitten, die hartelijk worden bediend, terwijl Mustafa in plaats van de gevraagde café noir een café au lait krijgt, die hij weigert. Intussen blijken de drie mannen speleologen te zijn die opgewonden praten over de ontdekking van een nieuwe grot met schilderingen. Maar na verloop van tijd dooft het gesprek en zitten ze zwijgend bij elkaar, alsof ‘ieder afzonderlijk zich terugtrok, / zich wapende’. Het slotgedicht van het reeksje vraagt zich af wat hier aan de hand kan zijn en als bij toverslag begrijpt de toehoorder dit: ‘De speleologen, gekweld vroegen ze zich af: / naar wie van ons wordt de grot vernoemd?’ Het pratende dichten dat Stitou beoefent, lijkt vormeloos, maar is het allerminst. De bovenstaande, vierdelige gedichtenreeks is meer dan een samenvatting van een gebeurtenis, het is ook een goed gecomponeerde en gestructureerde tekst.

Met Varkensroze ansichten is Mustafa Stitou helemaal beland bij zijn eigen toon en heeft zijn poëzie niets geforceerds meer. Zijn gedichten kunnen veel werkelijkheid in zich opnemen, ook veel tekst van anderen, zonder daaronder te bezwijken. Bij nader inzien zijn de zestiger jaren alleen oppervlakkig in dit werk teruggekeerd en gaat Stitou met de realiteit en met de readymade zijn geheel eigen gang. In een interview noemde hij als zijn grote inspiratoren: Lars Gustafsson, Zbigniew Herbert en Remco Campert, alle drie heldere, transparante dichters. Je kunt mindere voorbeelden kiezen.

Tom van Deel

mustafa stitou, Varkensroze ansichten, De Bezige Bij, Amsterdam, 2003, 86 p.