Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 599]

Boeken

Lucht en leegte, zegt Prediker (voortaan). De Nieuwe Bijbelvertaling

Op 27 en 29 oktober 2004 wordt in Rotterdam en Antwerpen de langverwachte Nieuwe Bijbelvertaling gepresenteerd. Daartoe was in 1989 door de verschillende kerkgemeenschappen besloten op de Alverna-conferentie, een oecumenische conferentie die met enige regelmaat georganiseerd wordt door de Interkerkelijke Raad voor Contact en Overleg betreffende de Bijbel (RCOB) en waarop over de Schriften wordt gediscussieerd; de conferentie is genoemd naar het klooster van Alverna nabij Heemstede, waar de eerste dergelijke conferentie werd georganiseerd.

Meer dan tien jaar is aan die bijbelvertaling gewerkt door tientallen vertalers, exegeten en neerlandici. Het interkerkelijke vertaalproject kreeg de werktitel NBV mee; het heet nu ‘Nieuwe Bijbelvertaling’ en wordt gedragen door meer dan twintig denominaties. Het is de eerste oecumenische kerkbijbel in de Nederlanden; de Groot Nieuws Bijbel was weliswaar ook een interkerkelijk initiatief, maar toch in de eerste plaats bedoeld voor randkerkelijken. Dit keer wordt vooral de kerkgemeenschap van praktiserende christenen beoogd.

Toch heeft deze vertaling ook de ambitie om buiten kerkelijke kring gehoor te krijgen; de bijbel is immers ook een cultuurboek, of misschien wel hét cultuurboek van onze West-Europese samenleving. Zonder enige kennis van de bijbel is het onmogelijk schilderijen te bekijken, poëzie te lezen of meer algemeen ons westers waardepatroon te begrijpen. Tegenwoordig kan de bijbel dan ook meer en meer rekenen op belangstelling buiten de kerk, bij intellectuelen en in het onderwijs, bijvoorbeeld via een confrontatie met de islam; binnen de kerk in Vlaanderen bestaan honderden gezinsgroepen en tientallen leesgroepen waarin de bijbel als bron van geestelijke inspiratie wordt bestudeerd.

Bovendien is men in de exegese, maar ook daarbuiten de bijbel als een literair boek gaan lezen. Meer dan vroeger heeft men oog gekregen voor de bijzondere literaire kracht ervan. Je hoeft geen gelovige meer te zijn om de bijbel te appreciëren: de geseculariseerde eenentwintigste-eeuwer leest de bijbel zoals hij Homerus, Dante of Shakespeare leest, voor zijn literair plezier en zijn algemene cultuur. Lekenorganisaties zoals het Nederlands Bijbelgenootschap en de Katholieke Bijbelstichting die samen met hun Vlaamse tegenhangers instaan voor de verspreiding van de bijbel, hebben in dat literair-culturele een aanknopingspunt gevonden om de bijbel bij meer mensen bekend te maken. De nieuwe bijbelvertaling verschijnt dan ook niet alleen in het traditioneel-kerkelijke uitgeefcircuit, maar ook in de literaire Gouden Reeks van Athenaeum. De bijbel wordt daarmee in ons taalgebied gecanoniseerd tot wereldliteratuur, naast Boccaccio en Cervantes.

De culturele betekenis van de bijbel en van deze bijbelvertaling voor ons taalgebied is bijzonder groot. In Nederland vervangt de Nieuwe Bijbelvertaling de intussen oubollig geworden NBG-vertaling, die nog sterk aanleunt bij de Statenvertaling uit de zeventiende eeuw. In Vlaanderen en in katholiek Nederland komt de vertaling naast de Willibrordvertaling waarvan in 1995 een nieuwe volledige vertaling uit de grondtalen verscheen. Beide vertalingen, de Nieuwe Bijbelvertaling en de Willibrordvertaling, zijn vanuit vergelijkbare vertaalprincipes tot stand gekomen. Beide proberen de brontekst zo getrouw mogelijk weer te geven in het Nederlands van vandaag. Dat betekent in de praktijk dat elke vertaling berust op een nauwkeurige tekstanalyse en -interpretatie en dat in het vertaalproces zelf niet alleen exegeten, maar ook neerlandici een rol hebben gespeeld. Maar meer dan de Willibrordvertaling heeft de Nieuwe Bijbelvertaling oog gehad voor het literaire karakter van sommige bijbelboeken. Ook is er systematischer en met een grotere inbreng van deskundige lezers, zogenaamde ‘supervisoren’ en literatoren, gewerkt; elke vertaling is het resultaat van teamwerk, in de eerste plaats tussen een exegeet en een neerlandicus, maar verder met een zo ruim mogelijke inbreng van revisoren. Bovendien heeft het Nederlands Bijbelgenootschap dat samen met de Katholieke

[p. 600]

Bijbelstichting het project heeft opgezet, een indrukwekkende financiële inspanning geleverd om de organisatie van het hele vertaalproject professioneel te ondersteunen. Ten slotte is er ook door een Vlaams lezerspanel op toegezien dat het Nederlands van de vertaling ook in Vlaanderen gebruikt kan worden.

Al die verschillen maken dat de Nieuwe Bijbelvertaling een meer coherente indruk zou moeten geven dan de Willibrordvertaling met een constant hoog exegetisch en talig niveau zodat het de Nederlandse standaardvertaling van de bijbel kan worden. In de praktijk is het uiteraard zo dat elke vertaling een eigen plaats bekleedt precies omdat het altijd ook een interpretatie is van de grondtekst. Veeleer dan andere vertalingen overbodig te maken voegt de Nieuwe Bijbelvertaling iets toe, niet alleen aan ons begrip van de bijbel, maar ook aan onze taal.

Om van die literaire benadering en de verhouding tot de Willibrordvertaling een indruk te geven zou ik bij wijze van voorbeeld een welbekende passage uit de bijbel willen lichten. Het gaat om de eerste zinnen uit het boek Prediker dat in alle talen en literaturen bekend is geworden als ‘ijdelheid der ijdelheden’. De Willibrordvertaling luidt: ‘IJl en ijdel, zegt Prediker, / ijl en ijdel, alles is ijdel’. De Nieuwe Bijbelvertaling heeft: ‘Lucht en leegte, zegt Prediker, / lucht en leegte, alles is leegte.’ In beide vertalingen is de traditionele vertaling vervangen; er is letterlijker vertaald en tegelijk meer in overeenstemming met het Nederlandse taaleigen. Het Hebreeuwse ‘kavel havalim’ betekent letterlijk ‘(v)luchtigheid der (v)luchtigheden’; ‘ijl’ en ‘lucht’ verwijzen duidelijk naar die letterlijke betekenis van het Hebreeuws. Maar de Hebreeuwse manier om een superlatief uit te drukken die in vroegere vertalingen nog zichtbaar was gebleven, is vervangen door een andere, in het Nederlands gebruikelijker formulering. Niet zoals in de recente vertaling van Aart Schippers door uitsluitend de figuurlijke betekenis te geven, en daarvan dan de superlatief: ‘uiterst absurd’, maar door een woord toe te voegen dat allitereert (rijmt) met het vorige: bij de Willibrord ‘ijdel’, in de Nieuwe Bijbelvertaling ‘leegte’. De alliteratie moet de suggestie van de superlatief bewaren. De keuze voor ‘uiterst ijl’ had nog net gekund, maar ‘uiterst luchtig’ uiteraard niet.

‘IJdel’ kan in het huidige Nederlands nog wel ‘nietig’ betekenen, maar verwijst toch vaker naar een zelfingenomen, pronkzuchtig persoon. Er speelt een morele connotatie mee die in de grondtekst niet ter zake is. De Nieuwe Bijbelvertaling kiest radicaal voor een compleet andere vertaling: ‘leegte’. Dat woord sluit naadloos (bijna tautologisch, met de betekenis: ‘niets’) aan bij het woord ‘lucht’ en heeft hoogstens een existentiële connotatie die wel goed te rijmen valt met de inhoud van Prediker. Het argument dat de vertalers voor hun vertaalkeuze ‘lucht’ aanvoeren (Werk in uitvoering, 1998), is de context: in de volgende verzen is er sprake van de zon, de wind en de rivieren. Kortom, ‘lucht’ past perfect in die natuurmetaforiek. Bovendien blijkt de vertaling moeiteloos in te zetten op de vele plaatsen waarin het in de tekst voorkomt. Kortom, de keuze voor ‘lucht en leegte’ is iets geraffineerder, gedurfder en uiteindelijk literair efficiënter dan ‘ijl en ijdel’.

Paul Gillaerts

Bijbel: Het Oude Testament, De deuterocanonieke boeken, Het Nieuwe Testament (3 dln.), Athenaeum - Polak & Van Gennep, Amsterdam, 2.500 + 150 p. Verschijnt op 27 oktober 2004.
Zie ook www.denieuwebijbelvertaling.nl en www.denieuwebijbelvertaling.be.