Ons Erfdeel. Jaargang 47

Frans Buyens (1924-2004): een strijdbaar cineast

Frans Buyens is op 26 mei 2004 op tachtigjarige leeftijd overleden. Hij kon als cineast en schrijver terugblikken op een merkwaardig oeuvre, dat zijn oorsprong dankt aan een bijzonder consequente en ongebonden sociale visie op mens en samenleving. Geboren in de scheepsgemeente Temse bij Antwerpen in een proletarisch gezin, ging Frans Buyens op zijn veertiende al uit werken. De autodidact zocht antwoorden op de vragen van zijn tijd en vond deze in het werk van schrijvers als Multatuli, Thomas Mann en Lode Zielens (Moeder, waarom leven wij?). Deze laatste zou hem later, naast August Vermeylen, in zijn aandrang om te schrijven stimuleren. Frans Buyens' eerste teksten na de Tweede Wereldoorlog behandelen thema's als de jeugd en de vakbond, de strijd voor de vrede, het fascisme en de Spaanse burgeroorlog. Van meet af aan koos Buyens voor een uitgesproken linkse signatuur, waarbij hij het steeds opnam voor de onderdrukten in de samenleving. Hij werkte voor socialistische

Frans Buyens(1924-2004).

[p. 590]

bladen en was een tijdlang ook opvoeder voor kinderen in een preventorium.

Als publicist schreef Buyens essays over onder meer Willem Elsschot, Andreas Latszko en Emile Verhaeren, hij schreef allerlei verhalen, ook fantastische - sommigen noemden hem de eerste sciencefictionauteur van Vlaanderen - toneelstukken en boeken die verband hielden met zijn films. Kortom, Buyens was, als stichter van allerlei tijdschriften, toneelgroepen en culturele verenigingen, een bevlogen figuur.

In het begin van de jaren vijftig begon hij filmscenario's te schrijven, onder meer als secretaris van een vereniging voor kankerbestrijding. Naar aanleiding van de Wereldtentoonstelling in Brussel in 1958 ontmoette Buyens Nic Bal, toen tv-verslaggever en later hoofd van de Vlaamse televisie, die hij kende uit het verzet tijdens de Tweede Wereldoorlog. Deze stelde hem voor voor de omroep te werken. Buyens werd freelancereporter, scenarist en realisator. Zo leerde hij het vak en produceerde weldra een opmerkelijke reeks portretten en sociale reportages. Daarnaast realiseerde hij documentaires als Jean Jaurès (1959) en Frans Masereel (1959), een kunstenaar die hem nauw aan het hart lag en op wie hij later ook nog in J'aime le Noir et le Blanc en Entretiens avec Masereel en Dialogues avec Masereel (alledrie van 1969) terugkwam, en onder meer In liefde bloeiende (1970), over Henriette Roland Holst-Van der Schalk

Toentertijd bestond ook nog het Belgische ministerie van Nationale Opvoeding, dat over een budget voor filmproductie beschikte. Buyens slaagde erin voor deze instelling, die zeer gewonnen was voor film, opmerkelijke documentaires te maken als het alomgeprezen August Vermeylen (1963). Zowel de toenmalige Vlaamse televisie als de filmdienst van Nationale Opvoeding speelden aldus een belangrijke rol in de ontwikkeling van Frans Buyens als cineast. In wezen lag deze samenwerking voor de hand, aangezien beide overheidsinstellingen een belangrijke rol wensten te spelen bij de ontvoogding en de culturele

Dora van der Groen in ‘Minder dood dan de anderen’, een film van Frans Buyens uit 1992.

ontwikkeling van de eigen gemeenschap. Buyens' beginselverklaring paste toen in de audiovisuele visie van de overheid: ‘Films die enkel dienen om een industrie te maken, dienen helemaal tot niets, tenzij om mensen nog meer te manipuleren, om ze nog negatiever en passiever te laten worden. Wanneer het er echter om gaat films te maken waarvan de communicatie tussen mensen de basis is, het oplossen van elkaars moeilijkheden, het zoeken naar elkaars individualiteit, het bevorderen van het menselijke, dan zeg ik OK.’ Hijzelf bleef deze uitspraak in heel zijn werk trouw en daarom ging hij eerlijk zijn eigen weg, zonder compromissen te sluiten.

Dat dit niet zo makkelijk bleek, stelde de auteur-cineast vast bij de realisatie Vechten voor onze rechten (1962), een montage van stockshots van nieuwsagentschappen. Deze documentaire over de grote Belgische staking tegen de eenheidswet van 1961 zorgde voor een enorme controverse, zowel bij het centrumrechtse bewind als bij de socialistische vakbond. Geweigerd in landen als Polen en Rusland, ontving de film talrijke bekroningen in andere landen. Hetzelfde deed zich voor met Deutschland Terminus Ost (1965), een documentaire van negentig minuten over de bouw van de Berlijnse Muur. Dankzij de Nederlandse cineast Joris Ivens had Buyens financiële steun gekregen van de toenmalige DDR. Maar ongebonden als hij was, weigerde Buyens voor geld propagandafilms te maken. De cineast ging in Oost-Duitsland maandenlang met

[p. 591]

de gewone man/vrouw praten, informeerde zich grondig en monteerde uit al deze gesprekken en met zijn commentaar zijn film. Resultaat was dat zijn film voor het Oostblok te ‘rechts’ was, voor het Westen te ‘links’. Op het festival van Leipzig kreeg de film massaal applaus van de arbeiders, voor het festival van Moskou werd hij geweigerd. In 1965 werd de film op het festival van Venetië bekroond en in België ontving hij de Prijs Francis Bolen vanwege ‘de hoogstaande kinematografische waarde en de morele moed van de auteur ten overstaan van de aktuele problemen’. Deze faits divers uit de loopbaan van de cineast Frans Buyens zijn symptomatisch. Hij zou zijn weg op dezelfde manier voortzetten met alle (financiële) gevolgen van dien.

Tot 1976 vervulde Buyens regelmatig opdrachten voor de televisie en voor Nationale Opvoeding. Uiteindelijk waagde hij zich ook aan de speelfilm. Naast meer dan veertig documentaires realiseerde hij zes speelfilms: Ieder van ons (1971), een overgangsfilm naar het fictieve, Het dwaallicht (1973) naar Willem Elsschots' gelijknamige verhaal, Waarde vogeltjes hoesten (1974), Tijd om gelukkig te zijn (1982), Sarah zegt..., Leilah zegt... (1983), Minder dood dan de anderen (1992) en Tangotango (1993).

In deze films, waarin ook zijn medewerkster en cineaste Lydia Chagoll een rol speelde, blijft de documentarist zijn principes trouw: zijn realisaties zijn geen emofilms waarin de kijker wegdroomt in een fictieve droomwereld en zich identificeert met een hoofdpersonage dat uiteindelijk ondanks alles het happy end weet te bereiken.

Zoals bij die andere autodidact Louis Paul Boon komt het er bij Frans Buyens op aan ‘de mensen een geweten te schoppen’. Zijn films willen de kijker doen nadenken over maatschappelijke thema's. Vandaar dat de cineast Buyens bijzonder veel aandacht heeft voor ethiek en esthetiek. Hoe kan ik de filmkijker laten nadenken over het onderwerp van mijn film? Hoe kan ik dit bereiken via beeld, klank en kleur? Dit zijn vragen die Buyens bij elk van zijn films stelde.

Zijn meest succesrijke speelfilm werd Minder dood dan de anderen, waarin hij op een bijzonder afstandelijke, bijna Brechtiaanse manier het relaas brengt van zijn persoonlijke familiale drama, de macabere dood van zijn broer, van zijn vader en ten slotte van zijn moeder, die door de vriendschap met haar dokter uit haar lijden welwillend en dankbaar verlost wordt. Dit innig betrokken drama, afstandelijk door zijn mise-en-scène, kleur en klankbehandeling, met acteurs als Dora van der Groen en Senne Rouffaer, is onevenaarbaar in de Vlaamse filmproductie. De film circuleerde in allerlei cultuurcentra als aanleiding voor debatten over het probleem van euthanasie en bereidde mede de weg voor de euthanasiewet die in België in 2002 werd goedgekeurd. Ook op dit vlak had Buyens het voor de losers opgenomen. En dit met filmisch doordachte middelen die hem tot een uniek Vlaams cineast maken.

Wim de Poorter

Naar aanleiding van Buyens' tachtigste verjaardag verscheen als hommage een extra nummer van het tijdschrift Kruispunt (nr. 196) onder de titel Vergrijsd, niet verkleurd (390 p.), met tal van bijdragen van diverse auteurs die Buyens' literaire en filmische werk belichten. Redactiesecetariaat: John Heuzel, Boeveriestraat 8, B-8000 Brugge, [e-mail]. Interessant is ook het boek van j.p. everaerts: Frans Buyens. Filmstormer, Klaproos, Antwerpen, 1990, 107 p.