Ons Erfdeel. Jaargang 47

Pieter Wispelwey en de polsslag van Bach

De Nederlander Pieter Wispelwey is één van de eersten van een generatie cellisten die zich even goed thuisvoelt op de met darmsnaren bespannen barokcello als op de moderne concertcello met staalsnaren en pin. Zijn indrukwekkende repertoire reikt dan ook van de vroegste probeersels voor solocello tot de jongste literatuur voor dat instrument. Dat feit op zich verklaart niet waarom de Nederlander in Vlaanderen volle zalen blijft trekken voor rugbrekende marathonvertolkingen van de mooiste, maar tegelijk ook de meest complexe muziek die ooit geschreven is: de zes Suites waarmee J.S. Bach omstreeks 1720 aan het hof van Köthen de violoncello emancipeerde van basbegeleider tot solo-instrument.

Pieter Wispelwey werd in 1962 geboren in Haarlem. Zijn veelzijdige muzikale persoonlijkheid dankt hij aan de repetities van het amateurstrijkkwartet van zijn vader, die hij als kind bijwoonde, en zijn eerste conservatoriumdocent Dicky Boeke, die hem ertoe aanzette om naar zoveel mogelijk verschillende soorten muziek te luisteren. Boeke ligt daardoor mee aan de basis van Wispelweys liefde voor zulke diverse genres als renaissancemadrigalen en het Duitse romantische lied. Het is vanuit die achtergrond niet verwonderlijk dat Wispelwey zich van meet af aan zowel in het oude repertoire voor barokcello als in het romantische en het hedendaagse repertoire profileert.

Het muziekpubliek maakte begin jaren '90 met Wispelwey kennis, bij de uitzending van een masterclass van het Koreaans-Amerikaanse cello-icoon Yo Yo Ma. Ma was door het

[p. 588]

Amsterdamse Concertgebouw geëngageerd voor een serie concerten, maar hij bleek tevens bereid om aan de vooravond daarvan een aantal veelbelovende jonge cellisten in te wijden in de geheimen van Bach's cellosuites. Tijdens het doceren debiteerde Ma zijn eigen muzikale prioriteiten bij het spelen van de suites: een stralende toon, structurele helderheid en vooral perfecte technische beheersing waren volgens hem te ambiëren kwaliteiten. En dus beperkte hij zich in zijn commentaren op het spel van de eerste deelnemers vooral tot retouches in articulatie en toonvorming, maar negeerde hij hun schoolse speelstijl en weinig begeesterende discours. Totdat de laatste, wat oudere, deelnemer het podium betrad en het publiek inpakte met een rauwe vertolking vol vaart en verhaal, waarin toonzuiverheid en sonoriteit bij gelegenheid opgeofferd werden aan de natuurlijke ademhaling van de muziek. Wispelwey verklaarde later dat hij hoopte de maestro niet geschokt te hebben met die aanfluiting van zijn muzikale esthetica; hij had gewoon willen suggereren ‘dat er zoveel meer mogelijk is met Bach’.

Met die beruchte masterclass is Wispelwey niet aan zijn proefstuk toe. Eerder al had hij voor het kleine label Channel Classics zijn versie van de cellosuites opgenomen, die door de muziekpers geloofd werd om zijn ‘onbevangen frisheid’: Wispelwey distantieerde zich met zijn versie van de gezwollen romantische opvatting, maar tegelijk ook van de enorme kosmische worstelingen die veel uitvoeringen in de authentieke sector kenmerken (waarin historisch geïnformeerde, stijlgetrouwe vertolkingen centraal staan). Dat de Bachsuites Wispelweys eerste wapenfeit op cd vormen, getuigt trouwens van zijn moed en zijn assertiviteit. Mstislav Rostropovich, dat andere cello-icoon, wachtte vijftig jaar alvorens hij in 1991 zijn visie op de suites durfde te registreren.

Wispelweys Bach-cd brandmerkte hem tegen zijn zin als een barokcellist. Aanvankelijk

Pieter Wispelwey (^o 1962).

trachtte hij die reputatie af te schudden door snel na de Bachregistratie de suites van Britten en de sonate van Kodaly op te nemen, maar die worden ondanks gunstige recensies nooit zo populair als zijn Bachvertolkingen. Wispelwey heeft moeite met zijn barokstigma omdat hij naar eigen zeggen weliswaar veel inspiratie put uit de authentieke beweging, maar er nooit een geaccepteerd lid van geworden is. Hij gelooft niet in de ultieme stijl- en interpretatieopvatting, omdat ‘ware authenticiteit slechts een paar dagen na de creatie van een muziekstuk kan bestaan; daarna gaan de muzikanten ermee aan de haal. En dus ga ik liever op zoek naar de ziel van de muziek, die achter de noten verborgen zit.’

Die zoektocht naar de ziel van een stuk gaat volgens Wispelwey veel verder dan het gebruik van het juiste instrument en een goed inzicht in de toenmalige stijlconventies. Van beide voorwaarden durft hij ook zonder meer af te stappen als hij gelooft dat dat de luisteraar nader tot de hartslag van een compositie brengt. Zo brengt hij de zes cellosuites - anders dan aan het hof van Kóthen waarvoor Bach ze schreef - liefst na elkaar op één avond, omdat het individuele karakter van de suites het best tot uiting komt in een marathon. Dat

[p. 589]

hijzelf en zijn publiek zich meer dan twee en een half uur moeten inspannen voor zo'n integrale vindt hij geen probleem: ‘pas als je ze alle zes na elkaar krijgt hoor je hoe Bach na drie gewone Suites de cello ontstijgt: de Vierde heeft een toonaard die de cello niet ligt, voor de Vijfde moet je herstemmen, en de Zesde is niet eens meer voor een normale cello bedoeld.’

Na zijn tweede opname van de suites in 1998 wordt Wispelwey ook bij niet-melomanen een begrip. Dat de nieuwe registratie er relatief snel na de eerste komt, heeft alles te maken met Wispelweys bevoorrechte samenwerking met het label Channel Classics. De eigenaar en tonmeister van Channel, Jared Sacks, is er zich uitstekend van bewust welk prijsbeest hij in zijn stal heeft. Hij laat zijn protégé dan ook de vrije hand in de keuze van op te nemen repertoire, én hij betrekt hem in alle aspecten van het opname- en productieproces. Sacks is daarnaast ook een intelligent press manager, die instinctief aanvoelt hoe hij de media moet overtuigen van de kwaliteiten van zijn wonderkind. En dus werd de voltallige Belgische muziekpers in februari 1998 meegetroond naar het Nederlandse Valkkoog om in het plaatselijke kerkje de nieuwe opname van de suites bij te wonen. Het verslag van die missie vergezelde de release van de nieuwe opname in september 1998; voor de integrale live-uitvoering die aan de release gekoppeld werd, bestond vijf keer meer belangstelling dan er kaarten beschikbaar waren.

Wie de ‘marathons’ bijwoonde die sindsdien in (onder meer) Antwerpen en Maasmechelen georganiseerd werden, kon horen hoe ontzettend Wispelweys visie geëvolueerd is ten opzichte van de eerste opname: zijn spel is niet langer alleen fris en onbevangen, maar ook soeverein, evenwichtig en beheerst. Het meeslepende verhaal dat hij vertelt, is technisch nog perfecter en doet nog meer recht aan de natuurlijke ademhaling van de muziek. En Wispelwey zit niet stil: hij heeft intussen alweer ‘zoveel nieuwe dingen in die fantastische muziek’ ontdekt dat hij opnieuw aan een opname denkt, ditmaal wellicht live. En niet op zijn Barak Norman-cello, want die congrueert niet meer met de nieuwe verworvenheden van zijn spel (waardoor hij er ‘geen vriendjes meer mee kan zijn’) maar op een Duits instrument uit 1750. Of dit zijn laatste opname van de Suites wordt? Niet zolang hij Jared kan overtuigen. Tot zolang kunnen melomanen dus genieten van het work in progress dat iedere goede uitvoering van Bachs werk zou moeten zijn bij ontstentenis van een absolute waarheid.

Stefan Grondelaers

Zie www.pieterwispelwey.com.