Ons Erfdeel. Jaargang 47

Theater in een binnentent. Een nieuw huis voor het Onafhankelijk Toneel

Met de weerbarstige Halyard Solness is het lastig zakendoen. Vraag dat maar aan zijn werknemers, vraag dat maar aan zijn opdrachtgevers. Als architect is Solness volkomen autodidact, en dat is precies de reden waarom hij zichzelf bij voorkeur ‘bouwmeester’ noemt. Zijn roem is gevestigd op een gruwelijk incident: het tot de grond toe afbranden van het ouderlijk huis van zijn vrouw Aline; zijn hardvochtigheid op een nòg gruwelijker incident: de dood van zijn pasgeboren tweeling en de daaropvolgende ineenstorting van zijn getraumatiseerde vrouw.

Bouwmeester Solness (1892) van Henrik Ibsen is een toneelstuk over opbouwen en afbreken, over verwachtingen en teleurstellingen, over geluk en ongeluk. Het lijkt geen toeval, dat het Onafhankelijk Toneel juist deze tekst heeft gekozen als openingsvoorstelling voor zijn nieuwe onderkomen in het Rotterdamse Lloydkwartier. Ibsen schreef Bouwmeester Solness toen hij, door eigen ervaringen wijs geworden, steeds sterker in de ban was geraakt van het spanningsveld tussen het ideaal van een groot kunstenaarschap en het remmende effect van een omgeving die hoge eisen stelt aan plicht en fatsoen. Op vergelijkbare wijze zal - het kan haast niet anders - ook een groots en veelomvattend project als het bouwen van dit theater gepaard zijn gegaan met zowel enthousiasme over onverwachte mogelijkheden als met frustratie over wensen die onvervuld moesten blijven.

Op 17 mei 2004 werd het gebouw officieel geopend door Rotterdams eerste burger Ivo Opstelten. Volgend op ritueel stokgeroffel, zoals dat voorkomt in de ‘theaterfilm’ Les Enfants du Paradis, ging het gordijn achter de burgemeester open en werden de geheimen van de nieuwe theaterzaal onthuld. Een belangrijk moment voor het Onafhankelijk Toneel, voor Rotterdam en voor de Nederlandse theaterwereld. Een moment ook waaraan een lange ge-

[p. 583]

schiedenis was voorafgegaan die ergens aan het eind van de vorige eeuw begon en die in december 2000 een mijlpaal kende toen architect Franz Ziegler en artistiek leider Gerrit Timmers elkaar vonden in een ongewoon, maar fantastisch idee: een houten theaterzaal in een omhulsel van glas en staal.

Nu staat dat theater er eindelijk, aangeleund tegen het oude gebouw van het Onafhankelijk Toneel, als een parel van eenvoud en transparantie. Architect Ziegler gebruikt het beeld van een binnentent en een buitentent: de binnentent is de zaal, compleet met puntdak, de buitentent is de waterdichte, platte constructie daaromheen. Voor de gemeente Rotterdam was een dergelijke constructie min of meer een voorwaarde voor (financiële) medewerking: mocht het gebouw ooit zijn functie als theater verliezen, dan kan die binnentent eruit en kan in de buitentent altijd nog een kantoor gevestigd worden. Een twijfelachtig voorbeeld van cultuurpessimisme? Of een nuchter staaltje van prudent koopmanschap?

Door de bijzondere constructie zijn binnen in de theaterzaal geen lichtbruggen nodig: de bekabeling en het inhangen van spots kunnen vanaf een omloop rond het dak geregeld worden. De speelruimte wordt daardoor organischer, de plaats van de techniek minder prominent. Het oog van de toeschouwer wordt als vanzelf naar het puntdak getrokken, en niet alleen breedte en diepte, maar ook hoogte - zeker in Bouwmeester Solness van wezenlijk belang - wordt een onontkoombare dimensie in het toneelbeeld.

Aan de buitenkant geeft het gebouw naar alle kanten zijn schoonheid prijs, en het valt alleen maar te hopen dat het theater, na afloop van alle bouwactiviteiten die momenteel in dit voormalige havengebied plaatsvinden, min of meer dezelfde open ruimte om zich heen blijft houden. Want is het gebouw op zichzelf al bijzonder, de ‘lucht’ die het ademt maakt het tot een lichtend baken in de omgeving.

Terug naar het interieur. Het blanke, ongeverfde berkenhout waaruit de zaal is opgetrokken mag dan volgens de beschrijvingen uit Finland (en niet uit Zweden) komen, het is bijna verbazingwekkend dat tussen de namen van de sponsors niet een bordje met de naam van meubelgigant Ikea prijkt. Zo alomtegenwoordig is dat in panelen opgedeelde hout, in de volle perceptie van kleur tot geur - een alomtegenwoordigheid

Carola Arons en Bert Luppes in ‘Bouwmeester Solness’ - Foto Ben van Duin.

die overigens ook kenmerkend is voor heel wat voorbije producties van het Onafhankelijk Toneel. Het speciaal voor deze gelegenheid uitgegeven boekje met scènefoto's vanaf het prille begin toont dat reeds aan, maar ook in mijn herinnering zie ik bijvoorbeeld de enorme stapels hakhout in De woudduivel, de kolossale houten zwaan in The Rake's Progress, de levensechte logger in Waanzee. En in Bouwmeester Solness bepalen reusachtige, omgekieperde houten maquettes de plaats van het derde bedrijf: het atelier van Halyard Solness.

Met haar regie van Bouwmeester Solness bevestigt regisseuse Mirjam Koen, artistiek leider van het Onafhankelijk Toneel naast Gerrit Timmers en Ton Lutgerink, haar bedrevenheid in de omgang met de Noorse meester. Behalve met een aantal Tsjechov-ensceneringen - waaronder het onvergetelijke Stuk zonder titel (Platonov) uit 1991 - bouwde zij een reputatie op met Ibsens De vrouw van de zee en John Gabriel Borkman (bij Toneelgroep Amsterdam). In 1998 speelde het Onafhankelijk Toneel in haar regie Vrouwen van Ibsen, een intrigerende, poëtische collage rond vijf vrouwen uit verschillende Ibsen-stukken.

Het is niet onwaarschijnlijk dat Tsjechov en Ibsen van een regisseur eenzelfde fingerspit-

[p. 584]

zengefühl voor psychologie en symboliek vragen, en het vermogen te actualiseren met respect voor de traditie. Koen beschikt over de toverkracht die nodig is om actuele zeggingskracht te geven aan deze grote, maar ook ‘lastige’ toneelschrijvers. Daarbij toont zij enerzijds een groot respect voor de taal, terwijl zij er anderzijds niet voor terugdeinst de compositie volledig naar 584 haar hand te zetten. Zo laat zij in Bouwmeester Solness de drie bedrijven in omgekeerde volgorde spelen, niet vanuit een modieuze bevlieging, maar om daarmee de psychologie van het drama aan te passen aan de eisen van het heden.

Het stuk kent in zijn oorspronkelijke versie een intrige die een moderne toeschouwer al gauw als ‘voorspelbaar’ af zou doen. Koen geeft daarom het publiek de afloop - de dodelijke val van Solness - cadeau, en verlegt het accent van de inhoud naar de thematiek, van het raadsel naar de psyche. En dat op een manier die niet irriteert, maar fascineert. Hoewel ook Koen - het moet gezegd - niet kan verhelpen dat het stuk net iets te gedateerd aandoet om werkelijk te kunnen overtuigen. Uiteindelijk is het vooral de kracht van de twee hoofdrolspelers - Bert Luppes in de titelrol en de formidabel acterende Carola Arons als Hilde Wangel - die deze voorstelling gedenkwaardig maakt.

Met Bouwmeester Solness sloot het Onafhankelijk Toneel een zoveelste succesvol seizoen af. De prachtige voorstelling Nader, waarin danser/choreograaf Ton Lutgerink samen met actrice Marlies Heuer - de afgelopen maanden gevierd om haar rol in het Proustdrieluik van het ro theater - een indringende romance danst, wordt in het seizoen 2004-2005 terecht hernomen. En Waanzee, de vijfde productie waarin Gerrit Timmers werkt met acteurs uit Marokko, was een prachtige, luchtige voorstelling, maar ook een tot nadenken stemmende ontmoeting tussen religieus fundamentalisme uit oost en west. Natuurlijk was er ook weer een opera: The Death of Klinghoffer van John Adams, geproduceerd in samenwerking met het Rotterdams Philharmonisch

Het nieuwe, door architect Frans Ziegler ontworpen gebouw van het Onafhankelijk Toneel in Rotterdam - Visualisatie A2 Studio.

Orkest, waarin de drie artistieke leiders in regie, choreografie en toneelbeeld met succes samenwerkten aan een verrassend perspectief op de Palestijns-joodse kwestie.

Behalve het seizoen van een nieuw theater was 2003-2004 ook het seizoen waarin het Onafhankelijk Toneel zijn dertigjarig bestaan vierde. Het is niet gemakkelijk een algemene karakteristiek te geven van het gezelschap door de jaren heen. De producties van het Onafhankelijk Toneel zijn nooit opgevallen door een revolutionaire opstelling ten opzichte van de traditie en een sterke neiging tot experimenteren. Spraakmakend is het gezelschap dan ook nauwelijks, een enkel memorabel moment daargelaten. Zo kreeg Gerrit Timmers eind 2000 landelijke bekendheid toen de geplande opera Aïsja niet kon doorgaan nadat de Marokkaanse zangers en musici zich uit de productie hadden teruggetrokken. Aanleiding was de commotie die in bepaalde moslimkringen was ontstaan over het ten tonele voeren van Aïsja, de vrouw van de profeet.

Volgen we de positieve beoordeling in de Cultuurnota 2005-2008, dan vallen termen op als ‘een geheel eigen stijl’, ‘toegankelijk voor uiteenlopende publieksgroepen’, ‘sterke, originele, ambachtelijke producties’. Inderdaad staan dergelijke kwaliteiten bij het Onafhankelijk Toneel hoog in het vaandel. Vanaf midden jaren zeventig heb ik het gezelschap min of meer trouw gevolgd, en mij zijn altijd de liefde en de zorgvuldigheid opgevallen waarmee de voorstellingen werden gemaakt. En hoewel, als gezegd, experimenteerdrift niet be-

[p. 585]

paald op het gezelschap van toepassing is, wèl zijn de makers voortdurend op zoek naar de grenzen van de verschillende disciplines binnen de podiumkunsten en naar de mogelijkheden die de theatrale ruimte biedt. Om het zo kort mogelijk samen te vatten: het moet de gebundelde kracht van het rijk getalenteerde driemanschap Koen-Timmers-Lutgerink zijn die het constant hoge niveau van het Onafhankelijk Toneel jaar in jaar uit bepaalt.

Jos Nijhof

Onafhankelijk Toneel, St. Jobsweg 3, NL-3024 EH Rotterdam, tel. [phone], fax + 31 (0)10 425 79 15, www ot-rotterdam.nl.