Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 494]

Vliegden op de Zuiderheide (tussen Laren en Hilversum) - Foto Jan Willem Wertwijn.

[p. 495]

Het syndroom van de vliegden
Wandelen door Nederland

Gerard van Westerloo
werd geboren in 1943 te Amsterdam. Is neerlandicus en werkt als freelance journalist voor o.m. ‘Vrij Nederland’ en ‘NRC Handelsblad’. Publiceerde recent ‘Logboek Nederland’ (2000); ‘Prinsendrama. De val van Ad Melkert’ (2002) en de reportagebundel ‘Niet spreken met de bestuurder’ (2003).
Adres: Zacharias Jansestraat 39-boven, NL-1097 CK Amsterdam

Ooit mocht ik als onderdeel van een drukbezochte wandelbeurs in de RAI te Amsterdam een zaal vol landgenoten toespreken die zojuist een geheel verzorgde voetreis geboekt hadden naar wat in de folders omschreven werd als ‘het sprookjesland van kleurige tufsteenkegels en bizarre rotsformaties’ dat Turks Capadocië moet zijn of ‘de dampende lavavelden en de geelbruine rhyolietheuvels’ van IJsland. Die mensen mocht ik toen gaan vertellen hoe het is om over het gras van Ferwerd naar Blija te lopen en langs de koeien van Lammeschans naar Lambertschaag.

Een onmogelijke opgave, dat spreekt. Wat kon ik in 's hemelsnaam stellen tegenover de ‘imposante rotsformaties’ van Bretagne en de ‘betoverende kaarmeren’ in de Tatra? Het kanaal van Sas naar Terneuzen. En de ringvaart om Wormer en Beemster. Ik keek de zaal rond en ik zag geen mens die bereid was om, als kort na de oorlog mijn vader, op een duintop achter Overveen de peilloze diepte van een duinpan in te kijken, de armen te spreiden en verblijd tot zijn kroost te roepen: ‘Jongens! Daarvoor hoeven we niet naar het buitenland!’

Wat bezielt een modern mens dan om zijn rugzak aan te gorden en er in Nederland, als bekend de dichtstbebouwde welvaartsdelta ter wereld, te voet op uit te trekken?

Mij werd die vraag, tijdens de wandeling door heel Nederland die ik voor mijn boek Voetreiziger gemaakt heb, het meest klemmend gesteld aan de rand van het Grevelingenmeer op de grens van Zeeland. Daar liep ik op een mooie voorjaarsdag een, wat de grote natuurschrijver Nescio christelijk historisch uitziend heer zou noemen, tegen het in driedelig zwart gestoken lijf. Hij monsterde mijn wandelschoenen, mijn rugzak, mijn winddichte jak en mijn buik daaronder, en hij vroeg: ‘Zegt u eens eerlijk, mijnheer. Doet u dit voor uw plezier? Of is het op doktersvoorschrift?’

[p. 496]

Zijn er eigenlijk wel andere dan gezondheidsredenen om wandelen door Nederland leuk te vinden? Dat moet haast wel. Of er veel toehoorders geweest zijn die na mijn enthousiaste aanprijzing in de RAI hun reis naar IJsland of de Tatra haastig omgezet hebben in een rondje IJsselmeer denk ik niet. Feit is wel dat de Nederlander sinds een jaar of tien vrij massaal in eigen land aan het wandelen is geslagen. Er is in vrij korte tijd een uitvoerig en deugdelijk bewegwijzerd net van wandelwegen aangelegd dat van Noord tot Zuid en van Oost tot West het hele land doorkruist. Nederland is als het ware volgeplakt met rood-witte verfstrepen op bomen en met rood-witte kleefpleisters op lantaarnpalen en als u er geen mist, brengen die u, zonder kaart en kompas, in acht dagen van Stavoren naar Lauwersoog, in tien dagen van Amsterdam naar Arnhem of, als u een beetje doorstapt, in drie weken langs de 480 kilometer van het Pieterpad dat u van de Waddenzee in het noorden van Groningen naar de grens met België in het uiterste zuiden van Limburg brengt. De namen van die routes hebben veelal de geur van schapenwol en oud verleden: het Zwerfsteenpad of het Gelrepad, het Krekenpad of het Zevenwoudenpad. En al die paden zijn beschreven in handzame boekjes die u gemakkelijk in uw zak kunt steken.

Ze hebben maar één bezwaar: ze doen vaak alsof Nederland wél Nepal of Noorwegen is. Ze proberen zoveel mogelijk de bebouwing en daarmee het menselijk contact te vermijden. Een dag op het Duin- en Polder- of op het Wad en Wierden-pad is pas geslaagd als je onderweg ‘geen mens bent tegengekomen.’ Maar als dat de bedoeling is - dan zou ik toch liever naar de Noorse toendra gaan. Daar moet dat wel lukken. Maar tussen Blija en Ferwerd? Of tussen Vaals en Epen? Als het je om het Grootse, het Meeslepende, het Godnabije in de natuur gaat dan moet je wel een gaatje in je hoofd hebben om daarnaar op zoek te gaan in het land van turf en terp dat bovendien, zoals iedereen weet, niet door God geschapen werd maar door de bewoners zelf ingepolderd.

En toch is er de Nederlandse wandelaar veel aan gelegen om 's avonds thuis te komen en met een gelukzalige glimlach te zeggen dat het fantastisch was want dat hij onderweg niemand, helemaal niemand is tegengekomen. De zeer Hollandse zucht naar alleenzijn is, zoals wel voor zich spreekt, een rechtstreeks uitvloeisel van de dichte bebouwing en van de eindeloze files waar de weekendwandelaar door de week achter het autostuur in zucht. ‘Nee!’, denkt hij. ‘In het weekend niet nog eens in de rij achter elkaar aan.’ De koffiekamer van menig station zit op zaterdag- en zondagmorgen vol met rugzakdragers die zich per trein naar het beginpunt van hun wandeling begeven hebben en die allemaal zitten te wachten totdat de wandelaars voor hen uit het zicht zijn verdwenen.

[p. 497]

Wandelen met de oren

Zelf heb ik er geen enkel bezwaar tegen om onderweg mensen tegen te komen. Integendeel! Ik vind het juist het leukste van wandelen in Nederland. Dat je de mensen die je onderweg ontmoet, verstaat. En dat je niet, als in de verre ruige oorden, rondloopt als was je figurant in een film met onbegrijpelijke ondertitels. Waar anders dan in Nederland zou ik een ervaring kunnen opdoen als die warme zondagochtend, in dat piepkleine cafeetje achter Hummelo? Het lag verscholen tussen vijf oude kastanjes en vijf oude lindebomen en het heette Het Wapen van Heeckeren. Ik stapte er de voordeur door en de negentiende eeuw binnen.

Het moet méér dan honderd jaar geleden zijn dat er aan het gelagkamertje iets werd veranderd. Een verweerde toonbank als tapkast zonder tap. Een kast met spiegel en enkele drankflessen. In de wand de deuren van een bedstee, van toen Het Wapen behalve café ook nog herberg was.

‘'t Is wel oud, ja’, zegt een man met rode wangen die Evert Jan heet en koffie voor me neerzet met een rondo.

‘Tweehonderdvijftien jaar. In die buurt.’

De laatste eeuw, zegt hij, werd de zaak gedreven door zijn grootvader, daarna door zijn vader en na diens dood door zijn moeder, die nu 84 is en die hij helpt.

Na haar dood zal Evert Jan de zaak zelfstandig voortzetten.

‘Gaat u dan veranderen?’, vraag ik.

‘Ja’, zegt hij. ‘Dan wel. Dan neem ik nieuw behang.’

Even later schuifelt zijn moeder achter een looprek aan de gelagkamer binnen. Ze neemt plaats op een houten stoel, schraapt de keel en brult: ‘Prettige zondag.’

Moeder is wat doof, legt Evert jan uit.

Hij laat mij aan haar over want, zegt hij, hij moet nu warm eten.

‘Oma is bijna 85’, zegt de enige andere klant met onvaste stem, want hij is vroeg begonnen. ‘De fanfare oefent al!’

‘Houdt u er buiten!’, roept oma.

Ik zeg dat ik schrijver ben.

‘Schrijf maar op’, dondert oma. ‘Het is ner-re-gens goed voor om mo-dern te we-zen.’

Hieraan voegt ze toe dat het vroeger ook zo best niet was. ‘Het kwam voor’, zegt zij met lange spaties tussen de woorden, ‘dat men met acht big-gen naar de markt ging en met negen terugkwam.’

‘Oma bedoelt’, zegt de dronken man...

‘Stil!’, zegt oma. ‘De akker-bouw is op het ogen-blik ook da-len-de.’

‘Koeien hebben ze ook niet meer’, zegt de dronken man.

[p. 498]

‘Jawel’, roept Evert jan vanachter zijn bord in de keuken. ‘Drie. En een paar in de diepvries.’

‘Zwijg!’, gebiedt oma. ‘In het hooi kunt u logeren.’

‘Nee’, zegt de dronken man. ‘Daar ga ik straks liggen.’

‘Nee’, zegt Evert jan, die uitgegeten is. ‘Daar lig ik, want het paard staat op jongen.’

‘Het kan’, zegt oma. ‘Maar het hoeft niet. Wij zijn altijd open. Alleen soms niet, want dan zijn we dicht.’

Door dat Nederland vind ik het een feest om te wandelen. Want eerlijk is eerlijk: hoe goed mijn Duits of mijn Russisch of mijn Fins-Oegrisch ook is, een conversatie als deze kan ik alleen maar optekenen tussen Vaals en Den Helder. In Nederland wandel ik met mijn oren. Zodra je de grens over gaat, moeten de voeten het doen.

Verboden ver te kijken

Er zijn ook enkele bezwaren verbonden aan het wandelen door Nederland. Ik noem er vier. Het bord. De hond. De educatie. En de nieuwe natuur.

Eerst het bord.

Over heel Nederland verspreid staan er miljoenen borden die u, tot op de draad nauwkeurig, vertellen wat u, al wandelende, wel moet en niet mag doen. Ik verzeker u: aan de ingang van de duinen achter Wijk aan Zee verdringen twaalf borden zich met geboden betreffende de toegangskaart die verplicht is, de rookwaar die we dienen te doven, de stilte die we in acht moeten nemen en de honden die we louter aan de lijn mogen meevoeren. Mensen te paard dienen de gele, mensen te voet de rode en mensen in een rolstoel de blauwe pijlen te volgen. Ik zweer u: in Friesland staan op de zeedijk om de honderd meter ronde borden waarop een verrekijker staat afgebeeld met een rode streep erdoor: verboden ver te kijken.

Achter Urk heeft Rijkswaterstaat het dijklichaam knarsetandend ‘voor recreatief medegebruik’ opengesteld, waarbij wandelen gewoon mag, fietsen bij gedogen, maar niet met hond haakje openen en haakje sluiten.

Slim, slim, slim!

‘Zullen we op dat bord zetten: verboden voor honden?’, zei de ene ambtenaar. ‘Nee’, zei de andere. ‘Dan komt er iemand met één hond en dan hebben we geen poot om op te staan.’

Dan de hond.

Die is bijna een reden om toch maar voor de Abruzzen, voor IJsland of voor de ‘indrukwekkende’ Cevennen te kiezen. Geen dorp kunt u binnenlopen,

[p. 499]

geen boerderij passeren en geen buitenhuis voorbijgaan of 's mensens beste vriend gromt, likt, blaft en rolt met de ogen, vol van verlangen om 's mensens medemens tussen zijn tanden te krijgen.

Midden in Roggel, op klaarlichte dag, scheurde zo'n kreng het bandje van mijn rugzak aan flarden. Ik hoorde een luchtsuizing en het was gebeurd.

‘Rothond’, brulde ik. ‘Klerebeest.’

‘Ja’, zei zijn eigenaar. ‘Je kwam te dicht bij hem.’

In Gaasterland was een pitbull naar me onderweg.

‘Stilstaan’, riep zijn baas.

Niet tegen hem.

Tegen mij!

Het derde verschijnsel dat een waarschuwing verdient, is de educatie. Ik noem dat maar het syndroom van de vliegden. In Nederland, lijkt het, is niets erger dan uit de vrije natuur naar huis terugkeren zonder er iets van te hebben opgestoken. Dat mag niet. Dat zal niet. Dat kan niet. U moet van hogerhand onthouden wat u onderweg hebt gezien.

De vliegden staat in De Grote Peel in zijn eentje op de heide. Om er zeker van te zijn dat u die vliegden niet mist is er een plankier getimmerd. Op ooghoogte is daar een gaatje in uitgezaagd. Daar moet u doorheen kijken. En dan ziet u, recht in het verlengde van dat gat, die vliegden. Voor alle zekerheid staat het ook nog op een verkoperd bordje: ‘Vliegden’.

Zo hebben duizenden paaltjeswandelingen in Nederland het karakter van een biologieles. Goed opletten! Bordjes lezen! Onthouden! Straks komt u nog met een vijf min de natuur uit!

Hier spreekt een diep-Nederlandse eigenschap, verankerd in de nationale ziel van de schoolmeester. Neem het Drielandenpunt. De Duitser doet er niks aan, die houdt er niet van als zijn land ophoudt. De Belg verkoopt lelijke kaarten. En de Nederlander is van meet af aan leerzaam. Vele panelen tonen ons dat het hier, kunt u het zich voorstellen, lang geleden zee was. En dat we Zuid-Limburg geen heuvelland moeten noemen, maar dalenland. Want dat er niet omhoog gegroeid is, maar integendeel naar beneden gesleten.

Mijn vierde en laatste waarschuwing geldt de nieuwe natuur. Daarvan is vaak sprake als er een weiland is waarop voorheen de koeien graasden. Van dat weiland is dan nieuwe natuur gemaakt. Dit moet mij echt van het hart: op een enkele zandverstuiving na is Nederland een cultuurlandschap. Aangelegd. Geordend. Gemaakt. Dat is niet erg - dat is een kenmerk. En 't is vaak mooi gemaakt.

Ondertussen zijn overal in Nederland natuurbeschermers bezig om het cultuurland te verruwen. Zelf zullen ze zeggen: terug te geven aan Moeder Natuur. Dat geloof ik niet. Daarvoor weten ze te goed wat Moeder Natuur wel

[p. 500]

en wat Zij niet mooi vindt. Het liefste, geloof ik, willen ze de vrije natuur terugscheppen naar een veronderstelde oervorm, naar de dag waarop de Heer Onze God Nederland schiep - wat hij als gezegd nooit gedaan heeft. In de Ooypolder achter Nijmegen liet ik me een dag vergezellen door een allervriendelijkste groenman van Staatsbosbeheer die vertelde dat hij, met man en macht, bezig was om van de wilg af te komen. Want dat de wilg de rietkraag verdreef. En dat in de rietkraag de karekiet huisde en de blauwe reiger die Staatsbosbeheer graag in de Ooypolder terugzag. En dat de wilg de sperwer en de buizerd tot woonstee diende waar Staatsbosbeheer juist dolgraag vanaf wilde!

Een paar dagen later voer ik met zijn Brabantse collega door de Biesbosch. Die vertelde me dat hij met man en macht bezig was om de wilg terug te krijgen. Want dat onder de wilg de bever huist. Weliswaar was de laatste autochtone bever in 1826 omgekomen. Maar nu had hij langs de Elbe zesendertig Duitstalige bevers gevangen en in een bestelauto naar Brabant gereden. Helaas hadden de meeste vrouwtjes de verhuizing niet overleefd. Dat bleek uit de signalen van de zendertjes die bij de verse bevers geïmplanteerd waren en die nauwkeurig verslag uitbrachten van, bijvoorbeeld, hun paargedrag. Ook was er dankzij het zendertje een exemplaar opgespoord dat verdwaald was in een winkelcentrum te Dordrecht.

Stille verrukkinkjes

Dat hebben de Nieuwe Natuurmakers en de langeafstandswandelpaden met elkaar gemeen: dat ze de suggestie willen wekken dat Nederland eigenlijk toch zoiets als Lapland is, een woest land vol met oernatuur.

Het is veel eenvoudiger.

Kom maar mee, vraag ik u, wandel maar mee op, dan ziet u het zelf wel. Want wandelen in Nederland, dat is het geluk van een zachtverend duinpad tussen Wijk aan Zee en Egmond in een lentekoude ochtendmist. Eenzame bomen, door de zeewind scheefgegroeid, duiken op uit de mistflarden als schaatsers op een dichtgevroren meer. Of even verderop, de polder achter Alkmaar. In de groene weiden grazen de schapen, hun kontje in de wind. Of anders wel de dijk tussen Stavoren en Hindeloopen. Op sterkdammen schudden aalscholvers hun veren uit. Meerkoetjes dobberen op een golfje. Een bejaard echtpaar pelt eitjes in een roeiboot en hengelt op paling.

Hij heeft beet.

Zij steekt een hand op.

Een ochtend als een ets.

Even verderop, achter Makkum, is Friesland op zijn Friest: water, gras en rietkraag. Aan de einder de zadeldaken van vijf, zes, zeven dorpskerkjes.

[p. 501]

Het wad tussen Schier en Pieterburen is wél door God geschapen, een uur geleden, bij hoogtij. In die eeuwige ruimte het verlangen om je er eeuwig in te verliezen.

En ach, de Drentsche Aa! Hoe vriendelijk meandert dat stroompje als was het een echte rivier! Hogerop wat eenzame berken. Een verre bosrand waar de zon doorheen komt. Of anders: de Waal, vooral als een gordijn van regen wolken en rivier in elkaar over lijkt te laten lopen. Op de Zeeuwse wateren wijst de diepchristelijke binnenschippersvrouw, met wie ik mocht meevaren, naar de lucht die rood is en grijs en wit tegelijk en waarin de wolken de belofte doen vermoeden van een ver en hoog gebergte.

In de zak van Zuid-Beveland, na een doodstille dag vol kronkelende dijkjes en hagen met bloeiende meidoorn, loop ik met een rozig hoofd van geluk hotel De Westerschelde binnen.

De eigenaresse vraagt of ik overspannen ben.

Ik zeg: ‘Nee’.

‘Als u het ooit mocht worden’, zegt ze, ‘pillen weggooien en hierheen komen. 't Is hier zó stil: binnen een uur ligt u in coma!’

Om kort te gaan: het land mag dan geen oer zijn, een wandeling door Nederland is een aaneenschakeling van kleine stille verrukkinkjes. Een kipbrug over een ringvaart, een veerhuis in de uiterwaarden, een koe onder een appelboom, een wolk aan de einder: alles wat de Hollandse schilders ook gezien hebben, lang voordat u en ik werden geboren.