Ons Erfdeel. Jaargang 47

‘Onder protest.’ Bestraffing van economische collaboratie in Nederland

Binnen het uitgebreide institutionele apparaat dat na de bevrijding in Nederland in stelling werd gebracht om de collaboratie van ondernemers met de Duitsers te bestraffen, speelden twee vrouwen een sleutelrol. J. Meihuizen spreekt van ‘een klein wonder’: het ministerie van justitie was immers een (conservatief) mannenbastion. Is het ook niet tekenend voor het geringe belang dat werd gehecht aan de bestraffing van de economische collaboratie in het bevrijde Nederland?

Hiermee is de centrale these van dit boek, de handelseditie van een proefschrift van de Universiteit van Amsterdam, aangegeven. De bestraffing van de economische collaboratie was in Nederland geen politieke prioriteit: de wederopbouw had voorrang. De publieke opinie werd door de kwestie weinig beroerd. Alleen voor de ‘bunkerbouwers’ (aannemers die voor het Duitse leger hadden gewerkt) lag dat anders. De vele bevoegde instanties werk-

[p. 463]

ten zonder coördinatie, waren onvoldoende toegerust of werden tegengewerkt. De globale conclusie luidt dat de economische collaboratie in Nederland slechts in geringe mate bestraft werd.

Aan instanties om de economische collaborateurs te bestraffen was evenwel geen gebrek. Het was veeleer zo dat ze elkaar voor de voeten liepen. De strafrechtelijke beteugeling was de taak van de ‘Bijzondere Rechtspleging’, een tijdelijk systeem van gerechtshoven, uitsluitend bevoegd voor collaboratiemisdrijven. De Londense regering riep de Bijzondere Rechtspleging in het leven omdat de gewone rechterlijke macht tijdens de bezetting te zeer gecompromitteerd was en daardoor legitimiteit ontbeerde. De bijzondere gerechtshoven hadden een gemengd militair en burgerlijk karakter en waren tot op zekere hoogte vergelijkbaar met het Belgisch militair gerecht.

De Bijzondere Rechtspleging had een eigen Openbaar Ministerie dat aangestuurd werd door de minister van Justitie via de directeurgeneraal voor de Bijzondere Rechtspleging. De strafrechter zou zich enkel uitspreken over de zwaarste gevallen, zo was het uitgangspunt. Minder ernstige vormen van collaboratie belandden bij de tribunalen (één per arrondissement), die het midden hielden tussen een straf-rechtbank en een tuchtrechtelijk college. De leden waren niet noodzakelijk jurist, maar gewone burgers uit alle lagen van de bevolking en alle economische activiteiten van het arrondissement. Het tribunaal was een soort volksgerecht, dat schuldigen hard kon treffen: internering, verlies van bepaalde rechten en verbeurdverklaring van het gehele vermogen of van de nalatenschap. De laatste instanties die economische collaborateurs een sanctie konden opleggen, waren de sectorale zuiveringsraden, met aan de top de Centrale Zuiveringsraad (CZR). Naast een voorzitter en een

L.J. Jordaan, ‘Hooge boomen vangen weinig wind’, spotprent in ‘De Groene Amsterdammer’ van 23 juni 1945.

secretaris, beiden jurist, maakten ook (leidinggevende) vertegenwoordigers van de betrokken bedrijfstak deel uit van de raden. De zuiveringsraden konden personen het recht ontzeggen om in de toekomst nog een leidende functie uit te oefenen in een onderneming.

Met de opsporing van de economische collaboratie waren de Politieke Opsporingsdiensten (POD) en Politieke Recherche Afdelingen (Collaboratie) (PRAC) belast. De eerste stonden het Militair Gezag bij. Deze militaire overheid, die het pas bevrijde gebied bestuurde, speelde in de eerste weken en maanden een sleutelrol bij de opsporing van de economische collaboratie. De PRAC's werkten voor rekening van het directoraat-generaal voor de Bijzondere Rechtspleging en de zuiveringsraden.

De verschillende instanties, hun samenstelling, bevoegdheden en optreden worden uitgebreid in kaart gebracht, met oog voor sprekende details, die vaak aan interviews met de

[p. 464]

belangrijkste betrokkenen ontleend zijn. Na het institutioneel kader komen het beleid van de regering en van de opsporings- en vervolgingsinstanties aan bod. Ook de advocatuur wordt niet vergeten. Een uitgebreid deel over berechting en zuivering, met een analyse van de krachtlijnen van de jurisprudentie en de verweren, sluit het boek af. In bijlage wordt de bestraffing statistisch in kaart gebracht.

De economische collaboratie zelf komt slechts aan bod voor de periode mei-juni 1940. Die op het eerste gezicht merkwaardige keuze is vanuit de juridische optiek van dit onderzoek verdedigbaar. In mei-juni 1940 werden de Nederlandse industriëlen geconfronteerd met de vraag of werken voor de vijand geoorloofd was. Anders dan in België, waar de kwestie door de topondernemers zelf werd opgelost, wendden de Nederlandse ondernemers zich tot de overheid. Ze waren daarbij vooral op zoek naar politieke en juridische dekking om productie voor Duitsland te rechtvaardigen. Het eindresultaat was het protocol von Schrötter (4 juni 1940) waarin toplui uit de metaalindustrie verklaarden bereid te zijn (militaire) bestellingen uit te voeren. Tegelijk gaven ze aan dit te doen ‘onder protest’. Dit was een poging om op basis van ‘overmacht’ (‘dwang’ in het Belgisch strafrecht) aan vervolging en bestraffing te ontsnappen na de oorlog. Dit protest was eerder theoretisch: van tegenwerking of pogingen om aan de productie voor Duitsland bepaalde grenzen te stellen was weinig te merken.

De definitie van strafbare economische collaboratie was in Nederland nog ruimer dan in België (‘hulp aan de vijand’), zodat een beperkte toepassing van de strafwet onvermijdelijk was. In België gebeurde dit door een aanpassing van de wet, het eindpunt van een strijd tussen gerecht en politiek. In Nederland werd die uitkomst bereikt door de verdeling van de zaken over de verschillende instanties (zo weinig mogelijk toewijzen aan de Bijzondere Gerechtshoven), een restrictief vervolgingsbeleid en niet in het minst door formeel en informeel eliteoverleg tussen gerecht en politiek, de top van het zuiveringsapparaat en topondernemers. Vooral voorzitter J. Donner van de Centrale Zuiveringsraad en werkgeversleider en initiator van de Stichting van de Arbeid D.U. Stikker waren op dit terrein actief. Meihuizens benadering, die sterk gericht is op de elites en de formele structuren van de staatsmacht

Affiche van kort na de bevrijding.

geeft een mooie inkijk in de verhouding tussen staat en economie in het naoorlogse Nederland. De elites waren ervan overtuigd dat de economische collaboratie slechts in beperkte mate moest worden bestraft. Eén van de redenen hiervoor was de verwevenheid tussen de ambtelijke en de economische top tijdens de bezetting: de overheid had de politiek van de industriëlen in grote lijnen goedgekeurd en gesteund.

Enkelen binnen de gerechtelijke top dachten er anders over, maar hun invloed was beperkt. Nederland had geen magistraat, zoals de Belgische W.J. Ganshof van der Meersch die autonoom een krachtige regie voerde over het vervolgingsbeleid, invloed had op de besluitvorming, de argumenten van de economische elite niet voor waar aannam en het gedrag van de industriëlen langs de juridische meetlat legde. Het Nederlandse Openbaar Ministerie was overigens veel afhankelijker van de minister van justitie dan in België het geval was.

De grens tussen de politieke, economische en juridische elite was niet scherp of werd, beter gezegd, niet scherp getrokken. Er was spra-

[p. 465]

ke van overleg, beïnvloeding en druk. Dat de onafhankelijkheid van de magistratuur relatief was, blijkt uit de passage waarin wordt gesteld dat het beleid van het kabinet Drees zich beperkte tot de ‘beïnvloeding van de rechtsgang...’ (p. 321). Een ander voorbeeld van verwevenheid tussen de elites is de commissie die door de minister van justitie in het leven werd geroepen om het vervolgingsbeleid per sector uit te stippelen: het bedrijfsleven had ook een vertegenwoordiging en was bijgevolg rechter en partij. Een laatste voorbeeld is de vraag van J. Donner aan advocaat Nauta, raadsman van de scheepswerf De Schelde om een rapport over de collaboratie in de metaalsector. Dat rapport moest richting geven aan het vervolgingsbeleid. De verwevenheid tussen de elites was bij de zuivering zelfs structureel. Het zuiveringsapparaat ressorteerde onder het ministerie van Economische Zaken, dat eerder een economische dan een juridische logica volgde.

Binnen de juridische onderzoeksopzet van de auteur is op dit boek weinig aan te merken. Het is volledig, ook op het vlak van de heuristiek en ondanks de omvang en de technische details erg vlot en boeiend geschreven. Kortom, een knappe studie. De maatschappelijke betekenis van de bestraffing van de economische collaboratie en de manier waarop de sociale verhoudingen erdoor beïnvloed werden, komen ten gevolge van de juridisch-institutionele focus minder goed uit de verf. Zo is het opvallend dat de Nederlandse industriëlen hun beleid tijdens de bezetting minder expliciet verdedigden in naam van het nationaal belang of het belang van de arbeiders dan in België. Duidt dit op een grotere mate van sociale consensus of een beperkt legitimiteitsverlies van de Nederlandse ondernemers na de bevrijding? Is dat dan de oorzaak van de geringe beroering die de kwestie van de bestraffing van de economische collaboratie in de publieke opinie en de politiek teweegbracht? Hoe percipieerden de Nederlandse ondernemers hun patriottisme en hun verhouding tot de natie? Het antwoord op deze vragen kan het best gevonden worden in een comparatieve benadering. Dit boek is alvast een solide bouwsteen voor zo'n vergelijkende studie.

Dirk Luyten

joggli meihuizen, Noodzakelijk kwaad. De bestraffing van economische collaboratie in Nederland na de Tweede Wereldoorlog, Boom, Amsterdam, 2003, 848 p.