Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 447]

Boeken

Je kon horen dat het goede muziek was. Leven en werk van Karel van het Reve

Het lijkt mij niet gemakkelijk de biograaf van Karel van het Reve te zijn. Niet omdat zijn leven buitensporig gecompliceerd was door de verwikkeling in allerlei duistere praktijken of omdat je afhankelijk bent van een slecht geordend archief, maar omdat Karel van het Reve over allerlei zaken zo ongeëvenaard geestig en subtiel heeft geschreven, dat je als biograaf haast niet meer over diezelfde zaken durft te beginnen.

Ger Verrips publiceerde zopas een biografie van Karel van het Reve. Naar menselijke maatstaven, zal ik maar zeggen, heeft hij het er zeer redelijk van af gebracht. Maar onlangs verscheen ook een bundel essays van Karel van het Reve zelf, waarin hij over een periode van meer dan vijfentwintig jaar commentaar levert op zaken die hem nauw aan het hart lagen. Als je die twee boeken vergelijkt, zie je het verschil. Verrips vermeldt dat in de jaren dertig verscheidene illegale buitenlandse agenten van de Sovjet-Unie bij de familie Van het Reve over de vloer kwamen. Verrips schrijft dat Karel zich alleen hun voornamen kan herinneren en van een zekere Karl nog weet dat hij later in de oorlog is gearresteerd en onthoofd. Maar wat schrijft Karel van het Reve zelf? ‘Wonderlijk is, dat na mijn dood ook mijn herinneringen verdwijnen. Bij ons thuis kwam in de jaren dertig een Kominternagent, Karl genaamd, een Duitser. Het was een aardige man. Hij sprak altijd heel zachtjes, en rookte Egyptische sigaretten. Hij is tijdens de oorlog in Duitsland gearresteerd en onthoofd. Af en toe denk ik aan hem. Wie zal als ik dood ben aan hem denken?’ Aan dezelfde informatie is op onnadrukkelijke wijze een ontroerend en verontrustend aspect toegevoegd door de simpele vermelding van voorbijgaand getob. Je merkt onmiddellijk dat je hier te maken hebt met een meesterlijk schrijver. Daar kun je als biograaf niet tegenop. Het is vooral het bijzondere karakter van Karel van het Reves schrijverschap waar de biograaf geen greep op krijgt.

Net als veel anderen vraagt Verrips zich af hoe de verhouding tussen Karel en zijn broer Gerard Reve was en hoe zij elkaars werk waardeerden. Verrips vermeldt dat Karel met name voor de De avonden wel waardering had, maar zich, ernaar gevraagd, er ook altijd wat zuinigjes over uit liet. Verrips is vooral geïnteresseerd in de vraag of Karel het ouderlijk milieu als beklemmend ervaarde. ‘Alles in dat boek is waar gebeurd’, zegt Karel in een interview. Verrips laat echter onvermeld wat Karel in het schrijverschap van Gerard bijzonder vond, zoals uitgelegd in een van zijn essays. Daarin vraagt Van het Reve zich af waaraan je merkt dat Multatuli een groot schrijver is. Dat is omdat hij geheel terloops een verrassende gebeurtenis beschrijft met een zinswending die binnen de context zelf weer verrassend is. Iemand belooft dat je op een goede dag onder je servet het eigendomsbewijs zal vinden. Inderdaad, verrassend om die verrassing onder je servet te vinden. Karel schrijft nu: ‘Aan het gebruik, op die plaats, van die formule merk je dat Multatuli een zeer goede schrijver is. Daarbij doet het er eigenlijk niet toe of hij die zinswending zelf bedacht of ergens opgepikt heeft. Er is niet zoveel verschil tussen het iets oppikken uit de dingen die je invallen en iets oppikken uit de formuleringen die, mondeling of schriftelijk, aan je voorbijtrekken. Ik weet bijvoorbeeld niet of mijn broer de boektitel “Zelf kamperen” zelf bedacht of ergens gehoord of gelezen heeft. De verdienste die titel opgemerkt te hebben blijft dezelfde. Dat geldt ook voor zijn zin “Vlaams is meer zoals het wordt uitgesproken.”’ Het is wel duidelijk dat Karel Gerard een zeer goede schrijver vindt.

Er is veel geschreven over het schizofrene karakter van de Sovjet-Unie, de opportunistische alledaagse machtspolitiek en het officieel beleden dogma van onfeilbaar historisch gelijk. Het getuigt van een grote literaire opmerkzaamheid dat in een paar zinnetjes uit de doeken te kunnen doen. Over de officiële Russische geschiedschrijving zegt Karel: ‘Als je aan de Academie van Wetenschappen der USSR zou vragen wat de belangrijkste gebeurtenis in de Sovjet-Unie was in 1970, dan zou je

[p. 448]

Karel van het Reve (1921-1999) in zijn werkkamer - Collectie Letterkundig Museum.

ten antwoord krijgen: de honderdste geboortedag van Lenin. Dat is niet wat men elders een gebeurtenis zou noemen, laat staan een belangrijke. Maar met het verwijzen naar de dingen die gebeurd zijn krijg je een ontoelaatbare invloed van de werkelijkheid op de officiële voorstelling van zaken. Als de gebeurtenissen de geschiedschrijving kunnen beïnvloeden, waar blijft dan de macht van de overheid.’

Het gezin Van het Reve heeft niet twee maar drie schrijvers voortgebracht. Ook de vader schreef onder het pseudoniem Gerard Vanter romans en artikelen. Hij was enige tijd redacteur van het communistische dagblad De Tribune. Ook schreef hij regelmatig in het blad van de Vereniging Vrienden van de Sovjet Unie, waarvan hij secretaris was. Karel durfde als scholier niet ronduit te erkennen dat zijn vader schrijver was, omdat hij haarfijn aanvoelde dat er iets aan dat schrijverschap ontbrak. Maar Karel heeft zijn vader ongetwijfeld bewonderd en heeft ook tot aan de tijd van zijn proefschrift geleefd in het besef van een tweedeling tussen arbeiders en kapitalisten dat zijn vader hem bijbracht. Hij is nooit lid geweest van de communistische partij, wel van de communistische kindertoneelgroep De Vrolijke Brigade die aan vormingswerk deed. De toneelgroep was opgericht en werd geleid door led Last, vrouw van Jef Last. Karel raakte met de familie Last op intieme voet en was ongetwijfeld verliefd op dochter Femke. Maar Jef kreeg het binnen de communistische partij zwaar omdat hij te weinig afstand nam van zijn vriend André Gide, die in zijn reisverslag Retour de l'U.R.S.S. een vernietigend portret gaf van de Sovjetterreur in 1938. Ook de vader van Karel beschouwde Jef Last als een perfide renegaat. Dat bracht spanningen tussen thuis en het gezin Last, bij wie Karel zich welkom voelde. Uit zijn brieven aan Femke blijkt zijn vastberadenheid in dit onbeschaafde conflict de redelijkheid in ere te houden. Het zou mij niet verbazen als de onverbiddelijke hardvochtigheid die communisten jegens critici en afvalligen aan de dag leggen bij Karel van het Reve het begin van twijfel aan het gelijk van de partij heeft gezaaid.

Er is trouwens geen groter contrast in stijl denkbaar dan tussen Karel van het Reve en zijn vader Gerard Vanter. De zoon is steeds op zoek naar de waarheid, de vader is een schaamteloze en serviele propagandist. De roman Azef de verrader van Gerard Vanter uit 1935 eindigt zo: ‘de ondergaande klasse zal zonder leugen en bedrog, zonder politiespionage en provocatie, geen dag leven. Azef echter zal sterven tezamen met het stelsel dat hem voortbracht. Dood aan de Azefs. Dood aan het kapitalisme.’ Over het proces in Moskou tegen de ‘Trotskisten’ in 1938, dat de aanzet was tot de zuiveringen van Stalin, schreef Vanter dat de Sovjet-Unie hen zou ‘uitroeien en verpletteren, en niets, geen spoor, geen herinnering zelfs van hen overlaten. En dat is goed zo.’

Karel van het Reve heeft het geloof in het marxisme en de glorieuze toekomst van de arbeidersstaat geleidelijk verloren. Vooral als effect van toegewijde studie. ‘Marxistische literatuur is altijd scheldend en onredelijk. Zelfs als je het er mee eens bent blijft er een vieze smaak achter. Bochenski interpreteerde de argumenten van de tegenstander zo gunstig mogelijk en argumenteerde dan. Zo ben ik van mijn geloof afgevallen’, verklaarde Karel later. Iemand vertelde hem eens dat een verzetsgroep een SS'er wilde omleggen, maar niet helemaal zeker wist of zoiets mocht. Men

[p. 449]

raadpleegde een pastoor en die zei ‘eigenlijk niet’. ‘Toen ik dat verhaal hoorde ging er een wereld voor mij open. Waar ik vandaan kwam was het heel nuttig een SS'er te vermoorden. Dat het eigenlijk niet zou mogen was een culturele verovering die mijn respect afdwong. Een subtiliteit die je in de complete werken van Marx, Lenin en Stalin niet zult vinden’

Ger Verrips is op zijn best als hij het milieu van toegewijde communisten en hun meelopers beschrijft en de vele conflicten die Karel met hen had. Dat verbaast niet, want Ger Verrips kent dat milieu als geen ander. Zijn verslag bevat vele historische details over de zwalkende houding van progressieve intellectuelen. Beschamend is de houding van de hoogleraar in de filosofie aan de Universiteit van Amsterdam, H.J. Pos die het proefschrift van Karel van het Reve niet wilde goedkeuren, omdat het kritiek bevatte op de literatuuropvatting binnen de Sovjet-Unie. Dat zou de fascisten in de kaart spelen. Het is bewonderenswaardig dat Karel van het Reve geen woord wilde terugnemen. Een vanzelfsprekend respect voor de waarheid en de rechtvaardigheid verhinderde dat. Als correspondent van Het Parool in Moskou zou datzelfde respect hem later brengen tot steun aan dissidenten, die eigenlijk niets anders wilden dan dat de Sovjet-Unie overeenkomstig haar eigen rechtsbeginselen zou handelen. Veel Nederlandse intellectuelen zijn gedurende de Koude Oorlog bereid geweest met de waarheid een loopje te nemen om de reputatie van het communisme in bescherming te nemen: Jacques Presser, Theun de Vries, jan Romein, W. Wertheim, vroeg of laat hebben zij de morele en intellectuele superioriteit van Karel van het Reve moeten erkennen.

De essaybundel Ik heb nooit iets gelezen illustreert volledig Karel van het Reves onnadrukkelijke overtuigingskracht. Alleen de titel is niet goed. Die is ontleend aan de eerste zin op pagina 92: ‘Ik heb nooit iets gelezen over het voorwoord als genre.’ De afgekapte zin als titel geeft het werk een koketterie mee die niet

Karel van het Reve als kleuter met buurkinderen.

bij Karel van het Reve past. Dat hadden de samenstellers niet moeten doen. De biografie van Ger Verrips Denkbeelden uit een dubbelleven is zeer informatief, vooral inzake de politieke en ideologische standpuntontwikkeling. Veel zwakker is de karakterisering van het schrijverschap. Voorzover het literaire meesterschap ter sprake komt, is er wel besef van kwaliteit maar geen verstandhouding. Je merkt dat er iets ontbreekt, zoals je ook na de opvoering van een klassiek stuk door een amateurgezelschap tot de erkenning komt dat je kon horen dat het goede muziek was.

Jaap van Heerden

ger verrips, Denkbeelden uit een dubbelleven. Biografie van Karel van het Reve, De Arbeiderspers, Amsterdam, 2004, 468 p.
karel van het reve, Ik heb nooit iets gelezen en alle andere fragmenten, Van Oorschot, Amsterdam, 2003, 381 p.