Ons Erfdeel. Jaargang 47

Een gekwelde Appel pakt uit met ‘Tantalus’

Tot halverwege de jaren tachtig kende Amsterdam zijn Publiekstheater - net als Gent nog steeds. Ik heb altijd gevonden dat die naam taalkundig niet deugt, als het ware een ingebouwd pleonasme bevat. De aanwezigheid van een publiek is immers niet los te koppelen van welke vorm van theater dan ook. En ook: als het gaat om de sleutelpositie van de toeschouwer via die naam te accentueren, dan is er sinds jaar en dag een ander gezelschap dat de eer toekomt het ‘publiekstheater’ van Nederland te heten: De Appel uit Den Haag. Er is geen ander ensemble dat zo'n nauwe band onderhoudt met zijn publiek, dat zo zwaar kan leunen op een bestand van ‘vrienden’ - momenteel meer dan zesduizend -, dat zoveel aandacht besteedt aan werving binnen het voortgezet onderwijs, en vooral: dat zich zo stoutmoedig door het zwaarste weer wist te vechten, juist met behulp van dat vaste publiek, waarbij de enorme steun van de lokale (politieke) achterban zeker niet vergeten mag worden.

De Raad voor Cultuur, in de beginjaren vol lof over De Appel, heeft sinds 1980 keer op keer voorgesteld te korten op de subsidie, steeds met hetzelfde argument, namelijk gebrek aan vernieuwing. De Cultuurnota 2001-2004 gispte het gezelschap wel zeer bruut, omdat - ik citeer: ‘het werk van de afgelopen jaren [...] eerder te beschouwen [is] als een poging tot consolidatie van de ooit bereikte kwaliteit dan als het begin van nieuwe bloei’. En verder: ‘De huidig artistiek leider wekt geen vertrouwen. Zijn regiekwaliteiten zijn [...] niet uitzonderlijk genoeg om aan De Appel weer een eigen gezicht te geven en evenmin [beschikt] hij over de leiderschapskwaliteiten [...] die nodig zijn om dit ensemble bijeen te houden en om het te laden met nieuwe vitaliteit.’ Jawel, bij het dichtdraaien van de subsidiekraan hanteert het cultuurnota-proza zonodig een ongekende spierkracht.

[p. 438]

Arme Aus Greidanus. In het voetspoor moeten treden van de fameuze Erik Vos en dan na een paar jaar zó meedogenloos worden neergesabeld. Wat een onmenselijke taak: leiding geven aan een ensemble dat zichzelf voldoende dient te vernieuwen om zijn bestaansrecht tegenover de landelijke cultuurbobo's te bewijzen, maar ook de spelers te vriend houden die gewend zijn te werken binnen een bepaalde traditie, én een uitnemend gastheer zijn voor een publiek dat het gezelschap juist om die traditie waardeert. Het Appel-publiek stelt immers prijs op een onverminderd warm onthaal, het wil in zijn verwachtingen niet gefrustreerd worden en belieft te worden getrakteerd op een herkenbare stijl, op een vertrouwd geluid.

Het kan haast niet anders of voor de gekwelde Greidanus moet het in productie nemen van John Bartons elf uur durende theater-marathon Tantalus de ultieme poging zijn geweest zich te ontworstelen aan die onmogelijke spagaat. Zelf zegt hij in het programmaboekje: ‘Tantalus is beslist een mijlpaal, een markering in de geschiedenis van een gezelschap dat constant in beweging is, en dat ook wil zijn.’ En zakelijk leider Gerrit Dijkstra stelde onomwonden: ‘Als deze voorstelling niet aanslaat, is dat het einde van De Appel’ (de Volkskrant, 24 december 2003). Gelukkig ziet het ernaar uit dat Dijkstra, Greidanus en het kleine clubje getrouwen dat de financiële tegenwind wist te trotseren weer even op adem kunnen komen. Want vanaf de première op zondag 28 december 2003 loopt de productie zelfs zo goed, dat er in juni 2004 en aan het begin van het seizoen 2004-2005 extra voorstellingen worden gegeven. Er is belangstelling van buitenlandse theaters, de publieksreacties op de website van de groep geven blijk van aanhoudend enthousiasme en Tantalus werd genomineerd voor de NRC Handelsblad Toneelpublieksprijs.

Aan de lijvige tekst, een meeslepend feuilleton over de Trojaanse oorlog, werd twintig jaar lang geschreven en geschaafd door John Barton, regisseur en medeoprichter van de

Carine Crutzen als Iphigeneia en Hugo Maerten als Agamemnon in ‘Tantalus’ van De Appel - Foto Pan Sok.

Royal Shakespeare Company. Barton regisseerde tal van klassieke drama's, vooral Shakespeare en de oude Grieken. Faam dankt hij aan zijn bemoeienis met enkele grote projecten, waaronder The Greeks en The Wars of the Roses. En nu dus aan Tantalus, dat slechts tweemaal eerder werd opgevoerd: de wereldpremière vond plaats in oktober 2000 in het Amerikaanse Denver, in een samenwerkingsverband tussen de Denver Center Theatre Company en de Royal Shakespeare Company, en later werd de voorstelling in Londen hernomen.

Barton verdeelde zijn tekst in tien delen - De Appel heeft daar negen delen van gemaakt - en bracht daarbinnen weer een drievoud aan, respectievelijk bestaande uit het uitbreken van de oorlog, de oorlog zelf en de thuiskomst van de helden. De gebeurtenissen zijn als het ware gerangschikt óm de klassieke tragedies heen, waardoor soms verrassende feiten uit andere bronnen naar boven komen - en doorgaans onderbelichte figuren als Telephos, Neoptolemos en Hermione een belangrijk aandeel in de handeling opeisen. Niet alleen inhoudelijk, maar ook compositorisch zit Tantalus geraffineerd in elkaar, met respect voor de klassieke traditie, maar tegelijk met moderne technieken ontleend aan de wereld van film en soap. Zo eindigt iedere episode met iets wat lijkt op een cliffhanger: een spanningsmoment waardoor het publiek minstens één pauze lang nieuwsgierig blijft naar het vervolg van de gebeurtenissen.

Trouw aan zijn principes treedt De Appel ook in Tantalus het publiek welwillend tege-

[p. 439]

moet. De dag is lang, maar daar staat veel tegenover. De acteurs zijn al vóór de voorstelling buiten het toneel aanwezig om hier of daar een gesprekje aan te knopen of om mensen hun plaats te wijzen op de tribune. Ook in de pauzes loopt menigeen rond om alvast een compliment in ontvangst te nemen, een glas te schenken of een vraag te beantwoorden: vrienden onder elkaar. In het stuk zelf speelt regisseur Greidanus behalve de rol van Peleus ook die van dichter; als hij er in die laatste rol op virtuoze wijze een paar volzinnen Grieks uitgooit en daarna olijk het publiek inkijkt, wordt hem een open doekje niet onthouden. En behalve de schalkse blikken van Greidanus is er meer dat duidt op een zekere zucht tot behagen. Alle acteurs wisselen hun zware teksten regelmatig af met een meer huiselijk idioom - en de wijze waarop met name de gerijpte Sacha Bulthuis (voedster, Hekabe) daar in slaagt, is in één woord onnavolgbaar.

De acteurs lijken niet te willen verhullen dat er tonéél wordt gemaakt, dat er anno 2004 een verhaal wordt verteld van duizenden jaren her, en daarmee ontstaat afstand tot het drama en krijgt de ironie een kans. Die aanpak is doorgevoerd tot in de attributen: er zijn kurassen, maar er is ook een paraplu; er zijn maskers, maar er is ook een korte broek; er zijn pruiken, maar er is ook een buitenmodel zonnebril. Soms werkt de daarmee bereikte afstand positief, creëert het lucht, maar soms, als het de kant op neigt van schmiere, irriteert het. Dan staat de ironie het gewicht van de gebeurtenissen in de weg en wordt in het ergste geval de bodem weggeslagen onder de grandeur van deze productie. Dat gevaar zit in sommige special effects, zoals filmische regen- en sneeuwbuien, maar het zit ook in het spel. Judith Linssen die in haar rol van Hermione ‘gezondheid’ zegt in reactie op een niezende toeschouwer krijgt de lachers op haar hand, maar laat op dat moment haar (toch al wat nuffige) personage verschrompelen tot een twijfelachtig typetje.

Zo'n lange theaterdag, een aantal pauzes waarbij je de tel kwijt raakt, de maaltijden tussendoor,

‘Tantalus’: Hubert Fermin als Priamos en Anne van der Ven, Katerina Justic, Tineke Schrier en Judith Pol als Koor - Foto Pan Sok.

het kan niet anders of het raakt aan de sfeer van de Griekse festivals van zo'n 2.500) aar geleden. De grote toneelzaal is inventief ingericht, met een toeschouwersring, een skènè en een orchèstra, er zijn maaltijden tussen de episodes door, er is een levendige handel in hebbedingen - speelkaarten, posters, t-shirts, buttons met de opdruk ‘Tantalus, ik heb 'm uitgezeten’ -, en tot in de toiletten klinken microfoonstemmen die ons van Achilles tot Zeus de klassieke mythologie inpeperen. Na elke pauze wordt de toeschouwer verrast door een nieuwe variant op het toneelbeeld, een bewonderenswaardig huzarenstukje van ontwerper Guus van Geffen. De Appel maakt het allemaal mogelijk en het publiek komt niets tekort.

Inmiddels is bekend geworden dat aan De Appel voor de cultuurnota-periode 2005-2008 opnieuw een rijkssubsidie is toegekend. In de aanvraag voor die subsidie keek de groep op het recente verleden terug als op ‘een moeilijke periode, die ons op de rand van de ondergang bracht, maar achteraf een vuurproef is gebleken die we gelouterd hebben doorstaan. Met brandwonden en kleerscheuren, maar zonder wrok, met nieuwe moed en een helder idee over hoe het verder moet.’ De toekomstplannen worden vervolgens breed uitgemeten en maken nu al nieuwsgierig. Zo kondigt De Appel voor 2005 een bewerking aan van het Oude Testament, met daarbij de prikkelende kanttekening: ‘In de visie van De Appel zal Het Testament bevolkt worden door louter clowns.’ Louter clowns! Het Oude Testament! Van zulke verrassende combinaties gaat

[p. 440]

mijn theaterhart sneller kloppen, dus ik ga zeker kijken.

Het is meer dan terecht dat de overheid weer eens in de beurs heeft getast, niet om wat De Appel aan grootse en groteske ondernemingen op stapel heeft, want daar gaat het niet om. Plannen maken is immers één ding, plannen waarmaken een ander. De groep heeft in haar lange geschiedenis afdoende bewezen voor weinig terug te deinzen en verdient het allergrootste respect om het blote feit dat ze de meest recente en zwaarste periode van haar bestaan met een monsterserie als Tantalus wist af te sluiten. Geen monument misschien, geen Ten Oorlog, maar wel een productie van een buitengewoon kaliber. Aan het eind van de voorstelling vraagt de voedster aan de dichter of het goed was. ‘Ja, goed,’ luidt het antwoord. En zo is het. Zo is het precies.

Jos Nijhof

‘Tantalus’, Toneelgroep De Appel, tekst John Barton, vertaling Johan Boonen, regie Aus Greidanus, met Sacha Bulthuis, Reinout Bussemaeker, Carine Crutzen e.a.
‘Tantalus’ loopt sinds 23 december 2003 en speelt nog tot 13 juni 2004 in de grote zaal van het Appeltheater, Duinstraat 6, Den Haag.
Zie ook www.toneelgroepdeappel.nl.