Ons Erfdeel. Jaargang 47

Toe, aai eens een spreeuw! Klinkerdominante eenlettergrepige woorden

Het gebouw van de Nederlandse eenlettergrepige woorden heeft boven de begane grond vier verdiepingen (afb. 1). Hoe hoger de verdieping, met hoe meer medeklinkers de lettergreep begint. Op de vierde verdieping vindt men woorden als schrik en schnaps, op de begane grond woorden als arts en angst. Het gebouw bestaat uit zes huizen naast elkaar. Hoe meer naar rechts je woont, met hoe meer medeklinkers het lettergreep-woord eindigt. Geheel rechts vindt men woorden als zachtst en slechtst, geheel links woorden als vlo en stro.

Op afbeelding 1 is het vooraanzicht van het gebouw te bewonderen. Op de 28 bewoonde appartementen aan de voorkant heb ik een typische bewonersnaam geschreven. U weet al uit het artikel ‘Van bad tot zus’⁽¹⁾ dat in de flat waar van op staat 676 lettergrepen van dit type, medeklinker-klinker-medeklinker, thuishoren. Maar op de begane grond uiterst rechtst, daar ken ik slechts het woord echtst.

Achter de voorgevel liggen drie deelgebouwen. U ziet alleen het voorste. Daarin hebben alle woorden één klinker. In het middelste gebouw hebben de woorden twee klinkers. Daar wonen achter schrik en schnaps de tweeklinkerwoorden schreef en schmiert, achter arts en angst oogst en aardst, achter vlo en stro de woorden twee en sprei. Helemaal aan de achterkant huisvest ik de woorden waarin drie klinkers achter elkaar staan.

Sommige monosyllaben zijn opvallend door hun klinkers. Die klinkerdominanten bestaan uit drie soorten. Ze zijn te bezichtigen op drie vlakken, namelijk het ondervlak, het linkervlak, en het achtervlak van het gebouw.

1. De woorden op de begane grond. Die beginnen niet met een medeklinker maar met een of meer klinkers. Voorbeelden:

(1) hugo brandt corstius, ‘Van “bad” tot “zus”. Eenlettergrepige woorden in het Nederlands’, in: Ons Erfdeel, jg. 46 (2003), nr. 1, pp. 149-152.

[p. 313]

oog, oor, aars, arm, angst, echts, ernst, akst, ambt, elks, engs, ergs, aard, aards, elk, ets, urn, iets, oogt, oord, eed, eis, ijk, ijkt, ijlt, ijst.

Dat zijn bekende woorden, maar kent u ook:
afst, arst, engt, odds, eenst, aks, ars, art, ast, erts, imp, ink, urm, aagt, aaks, aam, eest, oeft, iet, oek, out, air, ees, eekt, eurt, ielt?

Ja, dat zijn Nederlandse woorden.

2. De woorden in de uiterste linkervleugel. Deze eindigen niet op een medeklinker maar op een of meer klinkers. Bekende voorbeelden zijn:
schro, scha, chrie, wie, wa, plu, tsa, brui, vloe, bie, hoe, kou, keu, qua, roe, rui, pui, beu, nei, li, he, krui, kreu, ska, phoe, sjeu.

Exotischer zijn:
cri, clou, pneu, peu, sou, vie, vue, rai, try, tray, bye, cue, tea, zoo, go, hui, wui, heu, dei, foi, skie, no, pu, ri, ku, hi.

3. De woorden in het achterste gebouw. Die vallen op doordat ze niet een of twee maar drie klinkers bevatten. Voorbeelden:
fraai, zwaai, fooi, dooit, maait, waai, waait, zaai, zaait, kieuw, nieuw, tooit, peeuw, peeuwt, breeuw, breeuwt, knoei, knoeit, vloei, vloeit, vlooit, krieuw, krieuwt, sneeuwt, knooi, knooit.

Maar wat vindt u van:
fooit, eau, aais, eaux, dieu, heui, nooi, queu, queut, beaus, coeur, coeurs, soeurs, haait, hooit, moeit, moois, pooi, pooit, quoot, meui, lieuw, teeuw, zooit, nieuwt, staaf?

Mijn vraag is: hoeveel verschillende klinkerdominante eenlettergrepige woorden kent het Nederlands?

Zesentwintig dieren hebben een klinkerdominante naam:
vlo, gnoe, kneu, koe, reu, blei, maai, os, elft, empt, alg, alk, emt, eend, ork, ulk, aap, uil, aal, toei, voei, haai, leeuw, meeuw, weeuw, spreeuw. Toei is de pastoorvogel en weeuw de regenwulp.

Afb. 1, ‘Het gebouw der eenlettergrepigen’.

Ook zesentwintig mensen worden met een klinkerdominant woord aangeduid:
pa, va, ka, co, bei, fee, meu, mie, fra, njo, pro, abt, alt, oom, ex, uk, oen, arts, alf, beau, soeur, moei, urt, Zeeuw, Est, Thai.

Naast deze dieren en mensen valt in de natuur ook nog te bewonderen:
olm, esp, els, eik, iep, es, tji, loo, alm, alp, erf, elst, ank, aalt, aat, hei, klei, wei, oon, kui, hooi, aar, ijs, dooi, sneeuw, schieuw (die laatste is een vogelverschrikker).

In de rijen van getallen, muzieknoten, letters en eenheden zijn klinkerdominant:
een, twee, drie, acht, elf, onk, do, re, mi, fa, la, ti, mu, nu, xi, pi, rho, psi, phi, chi, tau, sjwa, inch, ohm, ons, el.

Het ligt voor de hand dat veel uitroepen klinkerdominant zijn, vaak met lang aangehouden klinkers:
ach! och! oh! uh! oef! oeps! tja! ja! tjee! nee! hoi! hoei! doei! oei! foei! boe! poe! pfoe! joe! toe! hu! ho! ciao! oefs! ju! vae!

De volgende bijvoeglijke naamwoorden eindigen op een klinker:
sneu, spreu, bleu, smeu, cru, dry, skai, blij, vrij, vei, lui, bui, blo, moe, goe, flou, kree, lee, wee, spa, mooi, saai, taai,

waarbij we de laatste drie in de superlatief mogen zetten omdat ze dan blijven domineren door drie klinkers achter elkaar te bezitten: mooist, saaist, taaist.

Bij de bijvoeglijke naamwoorden die met een klinker beginnen mag die overtreffende trap altijd, zodat de rij
arg, echt, eel, eng, erg, iel, ijl, oks, ont, oud, olms, Ests, Iers

[p. 314]

uit zesentwintig exemplaren bestaat als we de superlatieven argst, echtst, ... meerekenen.

Tussen de klinkerdominanten van de eerste en tweede soort bestaan 26 paren die elkaars omgekeerde zijn:
ah-ha, als-sla, am-ma, an-na, ar-ra, as-sa, eek-kee, eens-snee, eer-ree, eert-tree, eet-tee, eit-tie, iek-kei, ier-rei, is-si, op-po, ut-tu, ijf-fij, ijm-mij, et-te, ib-bi, ei-ie, ad-da, di-id, eg-ge, eb-be.

De volgende werkwoordsvormen der eerste persoon krijgen géén t van de derde persoon achter zich:
ga, sta, woei, glee, snee, bree, dee, schee, vree, ski, zie, doe, zou, wou, hou, glij, snij, vlij, schrei, brei, zei, sui, at, oogst, ent, hieuw.

Grammaticale woordjes zijn:
ik, jij, je, gij, hij, zij, wij, we, ze, me, u, uw, jou, die, de, aan, bij, en, of, om, uit, in, er, af, al, ook.

Consumpties, kledingstukken, en tijdswoorden zijn:
bo, vla, ui, brij, prei, kwee, thee, ooft, erwt, vieux, zoei, zooi, vlaai, bra, trui, tooi, pij, uur, nooit, zo, dra, nou, oft, end, mei, eeuw.

Dertien zeemanstermen en dertien namen voor substanties zijn:
zee, oars, oarst, aak, ark, tij, spui, mui, tui, schie, spie, eind, oost ort, oer, alst, slei, tri, inkt, elp, erts, eelt, spray, stro, lei, aalst,

waarbij dit laatste woord niet de Nederlandse of Belgische plaats aanduidt, maar het volkswoord voor alsem.

Gaan we alle werkwoordtijden opsommen? Nee, daar bestaan formules voor. In de volgende formules mag u als er medeklinkers tussen haakjes staan, één van die medeklinkers kiezen of helemaal geen. Gaat het om klinkers dan moet u een van de klinkers tussen de haakjes kiezen. Hier is de mooiste formule: (b, g, k) (l, r) (aa, o(e,o)) i (t)

Bij de opeenvolgende haakjesparen kunt u dus kiezen tussen 4, 3, 3 en 2 mogelijkheden. Totaal zijn dat 4 × 3 × 3 × 2 = 72 lettercombinaties. Ga zelf na dat er daarvan 52 bestaande woorden, bijna altijd werkwoordsvormen, met drie klinkers zijn te maken, van aai, aait tot rooi, rooit. Krooi is een woord! Het betekent: kinderschaar. Deze formule van twaalf letters levert ons dus 52 woorden. Iets simpeler zijn de vijf formules
(d, p) (r) aai(t), (s) (n) aai(t), s (t, n) oei(t), (v, p, s) looi (t), (s) (ch, p, t) ro (o,e) i (t), (((r, g, kr, schr) e) ((p,w) i)) euw(t). die samen nog eens 52 nieuwe woorden opleveren, waaronder het negenletterige en eenlettergrepige schreeuwt.

Er zijn dertien bijvoeglijk-naamwoordafleidingen op een s, waarin drie klinkers staan. Daar kan een t achter geplaatst worden voor de overtreffende trap: haais, laais, meeuws, reeuws, Zeeuws, nieuws, broeis, groeis, stoeis, sleeuws, fraais, vlaais, doois.

Het viel te verwachten dat onder de woorden die klinkerdominant zijn omdat ze op klinkers eindigen, veel rijmende exemplaren zullen voorkomen. Ik geef er 13 op ei en 13 op ee:
gei, glei, grei, klij, lij, plei, prij, rij, slij, spij, sprei, vlei, zwei, gay, gray, hee, jee, mee, pee, plee, pré, pree, slee, spe, stee, zwee.

Andersom mag je verwachten dat onder de woorden die klinkerdominant zijn omdat ze met klinkers beginnen, veel exemplaren zijn die ontstaan door achtervoeging van s, t of st. Ik geef 26 voorbeelden:
ooms, ohms, airs, ins, outs, afs, ouds, arms, armst, onkst, onts, aardst, aardt, eindt, erft, urmt, uilt, uurt, ebt, egt, eist, etst, int, aanst, uitst, eerst.

In het bovenstaande werden acht rijtjes van 13 woordjes opgenoemd, zestien rijen van 26 woorden en drie van 52. Als ik me niet vergis, geeft dat een totaal van 676 klinkerdominante eenlettergrepige woorden in het Nederlands in de achterkant, linkerkant en onderkant van het lettergreepgebouw.

Hugo Brandt Corstius