Ons Erfdeel. Jaargang 47

Schone schijn. 150 jaar Nationael Tooneel, KNS en Toneelhuis gebundeld

Het honderdvijftigjarig bestaan van Het Nationael Tooneel, de KNS en Het Toneelhuis in 2003 was aanleiding voor een terugblik. Zoiets is een kolfje naar de hand van theaterwetenschappers en de auteurs maakten, blijkens hun voorwoord, een verantwoord ontwerp voor een degelijk onderzoek. Maar als zo vaak zijn tussen droom en daad tal van bezwaren, voornamelijk van financiële aard. De markt voor theaterwetenschappelijke studies is klein en een uitgever wenst graag garanties voor een redelijke afzet. Dat leidt dus tot compromissen.

Het resultaat mag er nochtans zijn. Een prachtig geïllustreerd feestboek, luisterrijk uitgegeven en zeer salonfähig. De jubilaris kan tevreden zijn, want in prettig leesbare hoofdstukken wordt een stukje Antwerpse theatergeschiedenis in hapklare brokken aan de lezer voorgezet. Wie het geheel vluchtig doorneemt krijgt de indruk van een continuing success story. Wie aandachtiger leest, wordt echter met vragen opgescheept en merkt spanningsvelden die de auteurs wel hebben gesignaleerd, maar vaak niet nader in kaart gebracht.

Het professionele theater heeft zich in Vlaanderen in het midden van de negentiende eeuw moeizaam ontworsteld aan de amateurstatus die het Vlaams toneel toen nog kenmerkte en die in tal van amateurverenigingen werd uitgeleefd. Dat was toen een veel beoefend tijdverdrijf voor ambachtslieden en (klein)burgers die met hun repertoire van voornamelijk melodrama's en historiespelen de jeugd hoopte op te voeden en deugden aan te leren. Voor de vestiging van een beroepstheater was echter continuïteit een eerste vereiste, omdat dan pas de stedelijke overheid bereid was subsidie te verstrekken. Dankzij de niet aflatende inzet van met name de legendarische Victor Driessens lukte het in 1853 Het Nationael Tooneel met wekelijkse premières van de grond te krijgen. Maar voor wat hoort wat. Een subsidiërende overheid wil graag garanties dat het geïnvesteerde geld goed besteed wordt. Toneel werd ook door de overheid vooral gezien als middel van het beschavingsoffensief van de intelligentsia in de strijd om de emancipatie van de Vlamingen. Maar de strijders die dat mochten realiseren, waren eenvoudige burgers en handwerkslieden die onder leiding van de volkse Driessens voorstellingen uitbrachten waarvan het grote publiek smulde, maar waarvan de intelligentsia zich walgend afkeerde.

Dit had consequenties voor het subsidiebeleid waarmee geprobeerd werd meer controle over het artistiek beleid te krijgen en het leidde tot een voortdurend schipperen tussen de smaak van het grote publiek en de eisen van de overheid. Zo'n spanningsveld vraagt om nader onderzoek en dieper inzicht in de tijdgeest. Toneelvoorstellingen bestaan nu eenmaal niet in een maatschappelijk isolement, maar weerspiegelen een tijdgeest. Een theatergeschiedenis kan nooit los gezien worden van de sociaalculturele en economisch-politieke context. In het eerste hoofdstuk van dit boek wordt een tijdsbeeld geschetst, dat helpt inzicht te krijgen in de moeizame gang van het Nationael Tooneel in zijn eerste jaren. Maar verder wordt aan die context geen aandacht besteed en wordt de lezer overstelpt met reeksen namen van toneelstukken en hun auteurs en de voortdurende, vaak belemmerende, bemoeienis van de overheid met het artistiek beleid. Dat gaat bij lezing op den duur vermoeien. Waarom niet een aantal belangwekkende fases uit die honderdvijftigjarige geschiedenis tot op de bodem onderzocht? Daarmee zouden de auteurs een vernieuwende bijdrage hebben kunnen leveren aan de theatergeschiedschrijving, die ook goed in de beperkte omvang van dit boek zou passen.

Nu krijgt de relatie tussen overheid en theater te veel aandacht. Waarschijnlijk omdat die

[p. 305]

het best gedocumenteerd is. En natuurlijk is het scheppen van gunstige condities voor het totstandkomen van goed toneel van groot belang, maar een herdenkingsboek over honderdvijftig jaar toneel zou toch meer het accent op de voorstellingen moeten leggen. Op het waarom van bepaalde successen, waarbij inzicht gegeven wordt in regieopvattingen en speelstijlen die aan de hand van een beperkt aantal wat uitvoeriger beschreven voorstellingen worden belicht. Een poging daartoe is nog wel te vinden in de slothoofdstukken waarin bondig maar efficiënt kenmerken van het postdramatisch theater worden behandeld en toegelicht aan de hand van in Het Toneelhuis onder leiding van Luk Perceval uitgebrachte voorstellingen. Maar het blijft beperkt, en dat los je niet op met veel scènefoto's waaraan je toch nooit kunt zien of het nu een goede of een slechte voorstelling was.

Het blijft nu te veel buitenkant, terwijl zulk aardig onderzoek gedaan had kunnen worden naar de Bildungsidealen van de opkomende burgerij in de tweede helft van de negentiende eeuw en de samenhangende beschavingsoffensieven in relatie tot het toneel. Of de wijze waarop het Vlaams theater langzaam professionaliseerde en echt volwassen werd onder de inspirerende artistieke leiding van Jan Oscar de Gruyter en Joris Diels, die beiden hoog opgeleid en met een duidelijke visie deze op hun gezelschap wisten over te dragen. Maar hoe die kwaliteiten en visie in de voorstellingen tot uitdrukking kwamen, blijft buiten beschouwing. En datzelfde geldt natuurlijk ook voor de bijdragen van vernieuwers als Herman Teirlinck en Walter Tillemans.

Al de opgesomde titels, en dan niet eens volledig, zelfs niet in een bijlage, onthullen niets. Sterker, ze verhullen het nog veel groter aantal onvermelde stukken die tot begin jaren zestig wekelijks werden uitgebracht, omdat dat nu eenmaal een subsidievoorwaarde was. De roofbouw die daarmee op het artistiek vermogen van de uitvoerende kunstenaars werd gepleegd, blijft buiten beschouwing, maar doet vermoeden dat er tussen de incidentele successen heel veel inferieur toneel werd uitgebracht. Een antwoord op deze vragen zou dieper inzicht geven in de theatergeschiedenis van Antwerpen dan de schone schijn die nu gesuggereerd wordt aan de hand van incidentele succesvolle

Affiche van Lode Seghers voor ‘Ik dien’ van Herman Teirlinck, KNS, 1923-1924.

voorstellingen, waarvoor het bewijs niet wordt geleverd.

Ik weet dat de auteurs gekwalificeerde en degelijke wetenschappers zijn en tot veel beter in staat. Politiek bedrijven is kennelijk niet hun sterkste kant, want anders hadden zij van hun aanvankelijke ambitieuze opzet niet zoveel prijs gegeven bij het sluiten van het compromis waarvan dit boek het resultaat is.

Rob Erenstein

toon brouwer, jozef de vos, frank peeters, luk van den dries, jaak van schoor, Tussen De Dronkaerd en Het Kouwe Kind. 150 jaar Nationael Tooneel, KNS, Het Toneelbuis, Ludion / Het Toneelhuis, Gent / Amsterdam / Antwerpen, 2003, 280 p.