Ons Erfdeel. Jaargang 47

Eros van de vriendschap

Sipko Melissen (^o 1944) debuteerde in 1997 als prozaschrijver met de roman Jonge mannen aan zee die in het daaropvolgende jaar met de Anton Wachterprijs werd bekroond. Drie jaar later publiceerde hij de roman De huid van Michelangelo en in 2003 verschenen twee novellen, gebundeld onder de titel De vendelzwaaier. In alle drie de boeken gaat het om zoektochten en om reconstructies van een verleden dat zijn zekerheid heeft verloren en daarom geen baken meer kan zijn, maar dat ook voor nieuwe twijfels en onzekerheden in het heden zorgt.

In de eerste naar een schilderij van Beckmann uit 1943 vernoemde roman is de hoofdpersoon Helm, zoon van de directeur van een kleine fabriek in de buurt van Mijdrecht. Hij werkt als journalist aan een serie artikelen over emigranten in Nederland tijdens het nationaal-socialisme en belandt bij de schilder Max Beckmann, die van 1937 tot 1947 in Amsterdam verbleef.

De roman begint met de begrafenis van de vader, die ook wordt bezocht door Andreas, een uit het oog verloren dorpsgenoot en schoolvriend op wie Helm vroeger verliefd was geweest. Deze ontmoeting wekt enerzijds talloze herinneringen op aan de eigen jeugd in het kleine gereformeerde dorpje en leidt anderzijds tot hernieuwde ontmoetingen en uiteindelijk een confrontatie die voor een ogenblik waarmaakt waar Helm ooit op gehoopt had. De rode draad in het boek vormt een schilderij van Max Beckmann uit 1943 ‘Dame met grijze capuchon’, waarin Helm en Andreas Helms moeder menen te herkennen, die in het verzet actief was geweest. De zoektocht naar het eigen verleden en de speurtocht naar de achtergronden van het schilderij worden op een bijzonder knappe en spannende manier met elkaar verweven.

Ook in de tweede roman staat een kunstenaar in het middelpunt, hier is het Michelangelo en gaat het vooral om diens ‘Laatste Oordeel’. De ik-figuur Zeger van Vuren die kunsthistoricus van beroep is, heeft na de breuk met zijn vriend Amsterdam verlaten en zich op het Italiaanse platteland teruggetrokken om daar een studie over een korte, onbekende periode uit het leven van Michelangelo te schrijven. Toen Michelangelo 57 jaar was, leerde hij Tommasso, een jongeling uit Rome, kennen en werd door diens schoonheid tot zijn mooiste sonetten geïnspireerd. De confrontatie van de ouder wordende schilder met de schoonheid van de jeugd, die leidde tot sublimering van dit conflict in een gedeelte van het ‘Laatste Oordeel’, wordt ook steeds meer het probleem van de pas vijftig geworden Zeger. In de ontmoeting met de twintigjarige Elio ervaart hij een soortgelijke onbereikbare afstand, maar aan sublimering is hij nog niet toe. Zeger heeft Elio, die voor hem ‘de onschuld zelf’ schijnt te zijn, toevallig bij een bron leren kennen en is niet alleen gefascineerd door zijn jeugd en zijn schoonheid, maar ook door het feit dat hij vrij lijkt van iedere intellectuele ballast, wat hem voor Zeger ongrijpbaar maakt. Hij is eenvoudig aanwezig en leeft. In zijn jeugdig vitalisme en zijn schoonheid wekt hij de illusie bij Zeger afstand, leeftijd en verleden te kunnen negeren. De korte dominantie van het Dionysische blijkt echter een dwaalspoor te zijn en niet in staat om ouder worden en eenzaamheid te

[p. 303]

overwinnen. Sipko Melissen weet deze twee vertellijnen op bijzonder spannende en intrigerende wijze met elkaar te verbinden en plastisch te omlijsten met het alledaagse Italiaanse leven, waardoor er een bijzonder geslaagd panorama ontstaat. Zijn blik op Michelangelo's meesterwerk en zijn interpretaties blijven, net als die bij Beckmann, ook als men ze niet deelt uitermate interessant.

In De vendelzwaaier verlaat Melissen het gebied van de kunstgeschiedenis. Zowel in het titelverhaal als in de tweede veel kortere novelle ‘Plaatsbewijs’ staat de zoektocht van de homoseksuele hoofdfiguur naar het wezen van vriendschap en erotiek en de eigen rol hierin in het middelpunt. ‘De vendelzwaaier’ is een Italiaanse vriend van de hoofdfiguur en schrijver Matthijs van Wittel, die ooit bij de wijkfeesten in Siena, de Palio, het vendel van zijn wijk had mogen dragen, maar zich nu om voor Matthijs onverklaarbare redenen daarvan distantieert.

Deze Orlando, wiens vader tijdens de Tweede Wereldoorlog bij een verzetsactie is omgekomen, draagt een geheim met zich mee, dat Matthijs bij stukjes en beetjes probeert te ontraadselen. Matthijs voelt zich aangetrokken tot Orlando en heeft misschien ook wel meer van de vriendschap verwacht. Deze wens is niet in vervulling gegaan. Het hoe en waarom van de fascinatie van de vriendschap die is gebleven, wordt hem uiteindelijk bij zijn speurtocht naar Orlando's achtergronden duidelijk. De novelle is eigenlijk niets anders dan de beschrijving ervan in het boek dat Matthijs mee naar Italië genomen heeft om het zijn vriend Orlando cadeau te doen en er in zijn schoolklas uit voor te lezen. De schoolepisode aan het begin van deze novelle hoort in zijn absurditeit en ironie tot een van de hoogtepunten uit het verhaal, maar ook de beschrijving van het volksfeest van de rivaliserende wijken in Siena is prachtig en spannend en laat zien dat Melissen het Italiaanse leven meer dan verinnerlijkt heeft.

In de tweede novelle ‘Plaatsbewijs’ gaat het om een toevallige kennismaking. De cineast Matthias, die een film over Thomas Mann heeft gemaakt en op weg is naar een congres

Vendelzwaaier op de Palio in Siena - Foto J.P. Langeland - DIAF.

over deze auteur in München, maakt een omweg over Konstanz om daar Hannelore en Volker Breidecker te bezoeken. Matthias heeft Volker en Hannelore leren kennen door Volker die in de rij wachtenden voor een toegangskaartje voor een uitvoering van La Bohème in de Stopera stond, ‘toevallig’ het toegangsbewijs van zijn niet aanwezige vriend te geven. Volker is niet alleen, ook zijn vrouw heeft een kaart weten te bemachtigen. Vijf jaar na deze ontmoeting durft Matthias het aan het echtpaar in Konstanz te bezoeken. Hij komt in een wereld die de zijne niet is, maar ervaart wel - en hier komt de kunst weer om de hoek kijken - een geheel nieuwe kant van Volker, die hem diep in de nacht vertelt een vriend gehad te hebben voor wie Vermeers ‘Gezicht op Delft’ het hoogtepunt van alle kunst was geweest. Op deze vriend Armin was hij ooit verliefd geweest, hij had echter zelfmoord gepleegd. In Volkers vertrouwen openbaren zich een vriendschap en een nabijheid, die het concreet erotische ver achter zich laten. De keuze om Volker het kaartje te geven was dus uiteindelijk geen toeval, het raadsel wordt er niet minder om. Hoewel dit verhaal veel minder spectaculair is dan ‘De vendelzwaaier’ en ook duidelijk minder tempo heeft, weet Melissen toch een heel aparte spanning op te roepen en biedt het mooie poëtische beschrijvingen. Het vormt in zekere zin een afsluiting van de dromen en verwachtingen uit het voorafgaande werk, maar dan bepaald door het inzicht dat sommige ervan onherroepelijk voorbij zijn en dat dat goed is.

Sipko Melissen is een schrijver die bijzonder goed kan vertellen. Hij verstaat niet alleen

[p. 304]

technisch zijn vak, maar is ook in staat aan zijn werk een boeiende inhoud te geven. Homoseksualiteit is de as waar alles om draait, maar dit gebeurt nooit opdringerig of uit effectbejag. Tegelijkertijd weet hij kunst, literatuur en geschiedenis op een onopvallende wijze in zijn werk te integreren, waarbij hij soms gevaar loopt om iets te veel te doceren. Voor mij is Sipko Melissen een van de betere schrijvers die zich in de laatste jaren aangemeld hebben en wiens ontwikkeling ondanks het late debuut nog niet afgesloten is.

Carel ter Haar

sipko melissen, De vendelzwaaier. Twee novellen, Querido, Amsterdam, 2003, 271 p.
sipko melissen, De huid van Michelangelo, Querido, Amsterdam, 2000, 281 p.
sipko melissen, Jonge mannen aan zee, Querido, Amsterdam, 1997, 271 p.