Ons Erfdeel. Jaargang 47

‘Geen tekst kan de wereld zijn.’ Het proza van Tonnus Oosterhoff

Dans zonder vloer is de titel van de verhalenbundel die Tonnus Oosterhoff (Leiden, 1953) eind 2003 liet verschijnen. Een treffende karakteristiek voor zijn werk, waarin de personages vaak even weinig houvast vinden als de lezer. Dit werk omvat behalve drie verhalenbundels - eerder verschenen Vogelzaken (1991) en Kan niet vernietigd worden (1996) - de roman Het dikke hart (1994), vier dichtbundels en een bundel essays, Ook de schapen dachten na (2000).

De dichter Oosterhoff werd veelvuldig gelauwerd. Zijn debuut Boerentijger (1990) werd bekroond met de C. Buddingh'prijs, terwijl hij voor zijn tot nu toe laatste bundel, Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen (2002), de prestigieuze VSB Poëzieprijs in ontvangst mocht nemen. Maar ook voor Het dikke hart werd hij geëerd met een officieel huldeblijk: de Multatuliprijs van de gemeente Amsterdam.

De indeling in genres is voor het werk van Oosterhoff nauwelijks toepasbaar. De even hilarische als gruwelijke gedichten ‘Ik heb met kanker zitting in de gemeenteraad’ en ‘Notities van een weggejaagde arts’ (De ingeland, 1993) hadden een leven als verhaal kunnen leiden. Ook het buitengewoon geestige essay ‘Radio tegen fascisme’ (Ook de schapen dachten na), waarin iemand dagenlang wordt blootgesteld aan populaire radioprogramma's om hem te genezen van zijn stellige overtuigingen, zou in een verhalenbundel niet misstaan. Daar komt nog bij dat de stijl van Oosterhoff, vol woordspelingen, associaties en uitgekiende ongrammaticaliteiten, zijn proza vaak een poëtisch aanzien verleent.

Toch kan het geen kwaad aandacht te vragen voor dit proza, dat minder waardering kreeg dan zijn poëzie, paradoxaal genoeg misschien wel door de poëtische inslag die het vertoont. De woordspeling in de titel van de laatste bundel verhalen komt letterlijk voor in het slotverhaal, ‘IJlroman/Oubaan’, waarin iemand van een ladder valt: ‘(In) Oubaan begint een dans zonder vloer.’ (p. 147) Het voorzetsel tussen haakjes staat er niet voor niets, want het ongeluk veroorzaakt een duurzame ontregeling van de wijze waarop indrukken uit de buitenwereld cognitief worden verwerkt. ‘Zijn oogwit is al lang weer wit, maar hij kan niet meer praten. Ook niet begrijpen. Hij staat op zijn kop in de wereld.’ (pp. 151-152)

Proza zonder intrige of streven

Als gevolg van een ziekte, een ongeluk of gewoon dronkenschap zijn de betrekkingen van Oosterhoffs personages tot de zogenaamde normale werkelijkheid vaak verstoord. Die verstoring wordt niet afgedaan als een betreurenswaardig defect. Integendeel, de verhaalfiguren zijn daardoor in staat dingen waar te nemen die de standaardvisie op de wereld veronachtzaamt. De afwijkende blik en het daarbij passende taalgebruik compenseren de verarming die inherent is aan deze visie.

‘IJlroman/Oubaan’ bevat de geleidelijk groeiende geschiedenis van Willem Oubaan.

[p. 293]

De lezer is getuige van het ontstaan van dit verhaal, dat wordt geschreven door een depressieve schrijver die ter bestrijding van zijn mentale ongemak tevens aan een ‘ijlroman’ werkt: zonder nadenken en zonder terug te lezen, raast hij door op de tekstverwerker. Dit relaas ritselt van de abrupte overgangen en associatieve wendingen. Een bescheiden voorbeeld: ‘Er vloog een kramsvogel tegen het raam, die zich moddervet gegeten had aan appels. De laatste appelmoes vloog uit zijn bek en keel tegen het glas. Onbespoten, u moet de groenten van Hak hebben.

Het beest schokte twee-, driemaal en gaf de geest. Ongelukken zullen onder de onsterfelijken ook nog best voorkomen. Zou de tragiek toenemen?’ (p. 110)

‘IJlroman/Oubaan’ maakt duidelijk dat Oosterhoff wantrouwig staat tegenover de conventionele verhaalvorm, die immers geen recht doet aan de veelkantigheid van de werkelijkheid. Zelden geeft hij een interview, maar één van de schaarse keren dat hij er toch in toestemde, verwierp hij de verhaalopvattingen van Thomas Rosenboom, neergelegd in Aanvallend spel (2002). Een goed verhaal zou volgens deze auteur een sterke intrige moeten bezitten, gecentreerd rond een hoofdpersoon die iets nastreeft en daarbij door een fatale vergissing ten onder gaat. Oosterhoff verdedigt het proza zonder intrige, met een niet strevende hoofdfiguur en wijst in dit verband op geestverwanten als Marie Kessels en Nachoem Wijnberg. ‘Als je geconcentreerd kijkt, wordt alles mooi en interessant,’ beweert hij. (Trouw, 15 november 2002) Een uitspraak die een echo lijkt van het bekende gedicht ‘Ontdekking’ van K. Schippers: ‘Als je goed om / je heen kijkt / zie je dat alles / gekleurd is.’ Ook Schippers is een auteur die stelselmatig op een niet courante manier naar de werkelijkheid probeert te kijken, met dien verstande dat zijn wereld veel vriendelijker oogt dan die van Oosterhoff.

Schrijven volgens het stramien van Rosenboom bestempelt Oosterhoff in hetzelfde interview als ‘het eenvoudigste wat er is’. Hij beroept zich daarbij op zijn jarenlange ervaring als broodschrijver voor series met een vrouwelijk lezerspubliek, zoals ‘Mijn Geheim’. Ter illustratie vertelt hij het door hem geschreven verhaal na over een Engelse dame, die in drie episodes steeds dezelfde liefde van

Afb. 1, Christopher Wool, ‘Zonder titel’, 1995, email op aluminium, 213 × 152 cm © Galerie Max Hetzler, Berlijn.

haar leven ontmoet. De redactie van ‘Mijn Geheim’ vindt de afloop in eerste instantie te zoetsappig, reden waarom Oosterhoff een einde fabriceert met minder rozengeur.

Met dit verhaal, ‘Driemaal dezelfde, driemaal een ander’, opent Dans zonder vloer. De stijl is onmiskenbaar die van een damesverhaal: ‘Maar ik moet bekennen dat ik het heerlijk vond om tegen zijn brede borst te rusten. (...) Alsof het de gewoonste zaak van de wereld was, vonden onze lippen elkaar.’ (p. 9) Na het suikerzoete slot van het verhaal deelt de schrijver in een cursief intermezzo mee dat het verhaal bestemd was voor ‘Mijn Geheim’ en dat een redactrice, van wie hij zich de naam niet herinnert, hem vroeg het einde te herschrijven, omdat het ‘onrealistisch goed’ afliep. Waarna ook het aangepaste slot volgt. Het valt de lezer van ‘Driemaal dezelfde, driemaal een ander’ niet licht zijn standpunt te bepalen. Oosterhoff offreert hem een stilistisch als zodanig herkenbaar damesverhaal in een bundel die door een literaire uitgeverij op de markt is gebracht. Daardoor wordt de vraag opgeworpen wat literatuur is. Het verhaal van de Engelse dame is een readymade. Maar er zijn meer vragen. Wordt het verhaal in de tweede versie literairder, doordat het onwaarschijnlijke slot is veranderd? Wordt het verhaal literair aanvaardbaar, doordat het fungeert binnen een raamvertelling, met een realistisch ogende

[p. 294]

schrijver die zich de naam van de redactrice niet meer herinnert, die aandrong op revisie? Zelfs lijkt een spel te worden gespeeld met de zo populaire en door Oosterhoff verafschuwde autobiografische literatuur. De situatie in het verhaal is immers identiek aan die in het interview.

Schier dwangmatig morrelt Oosterhoff aan het algemeen aanvaarde wereldbeeld. Een bezigheid die voortvloeit uit de functie die hij aan literatuur toekent: ‘een middel (...) om structuur en betekenis te vinden in een van zichzelf duister, onzinnig heelal.’ (Ook de schapen dachten na, p. 47) De taal legt echter denkschema's op die corresponderen met een gereduceerde werkelijkheid. ‘De ongelofelijke rijkdom van ons bestaan beseffen we nauwelijks.’ (Ook de schapen dachten na, p. 48) Het is aan de poëzie, en bij uitbreiding de literatuur, om deze reductie aan het licht te brengen en te tonen hoeveel meer er valt te beleven. Daartoe moet de taal onder spanning worden gezet en dienen versleten literaire vormen hun congé te krijgen.

Een dikke wolk leugens

Oosterhoff is zich in de loop der jaren steeds meer gaan bezinnen op het fenomeen literatuur, waardoor zijn verhalen in toenemende mate het vertellen als onderwerp hebben gekregen. Dit mag blijken uit de twee verhalen die hiervoor ter sprake kwamen, maar ook de titel ‘Verhaal zonder voortgang’, eveneens te vinden in Dans zonder vloer, is in dit verband veelzeggend.

Deze belangstelling is nog niet zo sterk aanwezig in de eerste verhalenbundel van Oosterhoff, Vogelzaken. Wel manifesteert zich al de behoefte de geijkte visie op de realiteit te verwringen tot een minder vanzelfsprekende voorstelling. Zo zijn de dialogen in ‘Een kleine Rus’ gedeeltelijk ontleend aan een Teleaccursus Russisch voor beginners en is de tekst van ‘Kleine pedagogiek’ doorspekt met citaten uit een opvoedkundig geschrift.

Onder het oppervlak van de wereld die Oosterhoff in dikwijls zeer korte verhalen oproept, sluimeren waanzin en moordzucht. De bizarre en gewelddadige gedragingen van de mensen worden daarbij niet onschadelijk gemaakt door een sluitende verklaring. Een suggestie in deze richting is het maximum. Waarom valt Wim Doornekamps persoonlijkheid op warme dagen uiteen ‘als een kalktablet in water’ (p. 18), zodat hij meent zich midden op straat te moeten uitkleden? Het blijft een raadsel in het fascinerende verhaal ‘Perfectum’. Zelfs de afronding die de titel suggereert, is maar schijn, want in ‘Lucht in water oplossen’ (Dans zonder vloer) wordt via een noot teruggewezen naar dit verhaal. (Ook in zijn poëzie benadrukt Oosterhoff dat een tekst, en de daarin geëvoceerde wereld, niet eindig is. In Wij zagen ons in een kleine groep mensen veranderen doet hij dit bijvoorbeeld door aan de gedrukte tekst bijschriften in handschrift toe te voegen.) Als er al een verklaring wordt gegeven voor menselijk gedrag, bijvoorbeeld terloops vertelde gewelddaden, schiet deze hopeloos tekort. Gevraagd naar zijn beweegreden antwoordt een boerenknecht die plotseling vier koeien doodstak: ‘“Het was me te warm in de stal.”’ (p. 81) De titelfiguur van dit verhaal, ‘De dokter’, concludeert: ‘Niets op aarde is goed’ (p. 80), hetgeen evenmin veel opheldert.

De verhouding tussen kunst en werkelijkheid komt in Het dikke hart op ongedwongen wijze aan de orde, doordat in deze kleine roman een schilder het centrale personage is. Het is Gerrit van Houten (1866-1934), aan wie Oosterhoff in De ingeland al enige gedichten wijdde, die tegen de achtergrond van de roman aan begrijpelijkheid winnen. Van Houten is slechts kort als schilder actief geweest. Al op vierentwintigjarige leeftijd wordt hij geestesziek verklaard. Hij lijdt aan dementia praecox, vroegtijdige afbraak van de persoonlijkheid, een proces van desintegratie dat zijn waarneming van de werkelijkheid, inclusief zichzelf, kleurt. ‘Hij, ik, zit de hele dag alleen als een chimpansee in het dierenspul’, schrijft hij in een brief aan zijn moeder (p. 76).

Gerrit van Houten is de neef van H.W. Mesdag, de schilder van het beroemde ‘Panorama’ in Den Haag. Zijn doel is de werkelijkheid zo exact mogelijk weer te geven, conform het beginsel: ‘zo zorgt de schilder ervoor dat wat we zien ook werkelijk waar is’. (p. 28) Werkend aan het ‘Panorama’ observeert hij daartoe de af te beelden buitenwereld door een glazen cilinder.

De jonge en nerveuze Gerrit gaat gebukt onder de autoriteit van zijn oom, vooral als deze een zeegezicht van zijn hand als imitatie van zijn eigen werk kwalificeert: ‘“Dat heb je net-

[p. 295]

jes afgekeken!”’ (p. 54) Als hij verpleegd wordt in het dorp Lippenhuizen, voelt hij zich achtervolgd door zijn machtige oom, getuige de ontboezeming: ‘De huizen hebben lippen; ze fluisteren de hele dag in Oom Mesdag zijn oor dat het niet te best met me gaat.’ (p. 79)

Vertegenwoordigt Mesdag de negentiende-eeuwse kunstenaar die in één objectief waarneembare werkelijkheid gelooft, in zijn neef kondigt zich de moderne kunstenaar aan die zich geplaatst ziet tegenover een vlottende en overweldigende wereld. Deze tegenstelling wordt kracht bijgezet doordat ook in een gedachte van Gerrit sprake is van glas: ‘hij zag twee glazen platen boven elkaar, één beschilderd met realiteit, de ander met gedachten en voorstellingen (...)’. (p. 63)

De problematiek van de werkelijkheidsweergave betrekt Oosterhoff in Het dikke hart ook op zijn eigen werk. Deze historische roman eindigt met een drie alinea's tellend hoofdstukje met als opschrift ‘Doorn 1993’. Die plaatsnaam staat steevast onder de romans van S. Vestdijk, een signaal dat de wereld van de fictie eindigt en wordt verruild voor de werkelijkheid waarin het boek is geschreven. Oosterhoff zet de verhouding tussen deze twee begrippen nog één keer op scherp. Hij vermeldt zijn bronnen, maar laat tevens uitkomen dat hij de historische werkelijkheid niet trouw heeft gevolgd: ‘De ware historie en dit verhaal zijn van elkaar gescheiden door een dikke wolk leugens.

Waarom dit zo is weet ik niet.’

De verklaring die in de slotzin ontbreekt, is misschien dat het verhaal een eigen wereld schept. Hoe makkelijk loopt beschrijving van de werkelijkheid daar niet op uit, zoals Oosterhoff demonstreert in ‘Piscinas naturais’ (Ook de schapen dachten na). De poging tot nauwkeurige beschrijving van een foto uit de ANWB Kampioen (afb. 2) leidt tot veronderstellingen over het gedrag en de achtergronden van de daarop zichtbare mensen. Deze aanzetten tot verhalen zijn vaak erg humoristisch: ‘Naast hem loopt een Nederlander met

Afb. 2, Foto van de ‘piscinas naturais’ van Porto Moniz, Madeira (uit ‘ANWB Kampioen’; fragment) - Foto Laurence Denderfield.

lage tepels het beeld uit.’ (p. 32) Maar hoe Oosterhoff weet dat de betreffende man in zwembroek een Nederlander is, blijft duister. Ook van de wens, geuit in het verhaal ‘Naar het oppervlak’, via lange opsommingen camping De Hullekamp te beschrijven, wordt de onmogelijkheid ingezien: ‘Uitputtend opsommen strijdt met de logica, geen tekst kan de wereld zijn.’ (Kan niet vernietigd worden, p. 106) Weer is de uitkomst een verhaal.

In de opvatting van Oosterhoff komt het er daarbij op aan niet te bezwijken voor de verleidingen van het traditionele verhaal en het wereldbeeld dat daaraan ten grondslag ligt. De ontregelende technieken in zijn werk zijn erop gericht de lezer daarvoor te behoeden. Want wie terugvalt op vertrouwde sjablonen, miskent de ongelofelijke rijkdom van het bestaande.

G.F.H. Raat

tonnus oosterhoff, Dans zonder vloer. Verhalen, De Bezige Bij, Amsterdam, 2003, 157 p.
tonnus oosterhoff, Ook de schapen dachten na. Essays, De Bezige Bij, Amsterdam, 2000, 163 p.
tonnus oosterhoff, Kan niet vernietigd worden. Verhalen, De Bezige Bij, Amsterdam, 1996, 138 p.
tonnus oosterhoff, Het dikke hart. Roman, De Bezige Bij, Amsterdam, 1994, 110 p.
tonnus oosterhoff, Vogelzaken. Verhalen, De Bezige Bij, Amsterdam, 1991, 112 p.