Ons Erfdeel. Jaargang 47

Melancholisch modernisme. Nieuwe verzen van Stefan Hertmans

Stefan Hertmans is ongetwijfeld een van de veelzijdigste auteurs van het ogenblik. Hij is tegelijk actief én succesvol als prozaschrijver, als theaterauteur, als essayist en als dichter. Slechts weinig schrijvers kunnen dergelijke adelbrieven voorleggen, en toch vinden heel wat critici het blijkbaar nodig om - net als dat het geval is geweest bij andere literaire veelvraten als Vestdijk of Claus - die diverse genres met een apothekersweegschaaltje tegen elkaar af te wegen. Is Hertmans nu allereerst een diepgaand essayist, een vernieuwend theaterauteur, een belangrijk prozaschrijver of een talentvol dichter?

Die vraag is op zijn zachtst gezegd misleidend. Voor Stefan Hertmans geldt immers dat hij geduldig bouwt aan een eigen oeuvre; al zijn teksten vormen, ongeacht het genre waartoe ze behoren, componenten van diezelfde signatuur. Vanzelfsprekend is de postmodernist Hertmans zich terdege bewust van het illusoire karakter van dat grote verhaal van de Kunst, het Oeuvre en de individuele Persoonlijkheid - over die kwesties heeft hij zelf meeslepende bladzijden geschreven -, maar die relativering neemt niet weg dat hij verder blijft bouwen aan die illusie, met de passie waarmee kinderen met legoblokjes een eigen wereld construeren. Daarbij laat Hertmans in zijn teksten voortdurend echo's doorklinken van eigen en andermans werk, waardoor het nog hachelijker wordt om een afzonderlijke tekst

[p. 290]

te isoleren van zijn ‘natuurlijke’ biotoop. De keerzijde van dat hechte oeuvre is evenwel dat occasionele Hertmans-lezers wellicht afgeschrikt worden door die talrijke kruisverbanden tussen op zich al bijzonder complexe gedichten; de indruk van hermetisme wordt er nog door versterkt.

De lijvige dichtbundel Vuurwerk zei ze, die Hertmans eind 2003 liet verschijnen, sluit inderdaad in diverse opzichten aan bij zijn overige werk. Zo zijn er tal van thematische parallellen. De herinnering en het bewustzijn, de verbinding van droom en werkelijkheid, de verontrustende verwantschap van liefde en geweld, de inspirerende fascinatie voor het werk van plastische kunstenaars en andere auteurs, het motief van de jongen, de afsplitsingen van het ik, ...: het zijn motieven die veel lezers vertrouwd in de oren zullen klinken. Minstens even opmerkelijk is een aantal tekstuele verbanden. In de nieuwe bundel wordt herhaaldelijk gerefereerd aan eerder werk, expliciet of op een meer allusieve wijze. Zo draagt een bepaald vers de titel ‘Bezoeking’ (jaren geleden schreef Hertmans een gelijknamige dichtbundel), duikt Fontaine-de-Vaucluse ook hier weer als decor op, en eindigt het gedicht ‘Vagevuur’ met een letterlijke verwijzing naar Hertmans' recente prozaboek Als op de eerste dag. Daarnaast klinken tal van referenties door aan de hedendaagse filosofie, de moderne kunst - diverse gedichtenreeksen zijn ontstaan naar aanleiding van kunstwerken - en het literaire erfgoed. Dit complexe netwerk van verwijzingen doet Hertmans' tekst onmiskenbaar breed uitwaaieren, maar versterkt tegelijk ook de interne samenhang binnen de bundel zelf.

De poëzie van Hertmans dient zich inderdaad aan als een autonome, sterk op zichzelf betrokken taalconstructie. Tegelijk is ze echter evenzeer, en zelfs in toenemende mate, betrokken op de wereld, in plaats van zich narcistisch op te sluiten in de naden van de taal. Die blik naar buiten is met name in Vuurwerk zei ze prominent. Het openingsvers heet al ‘Foz, 11 januari 2000’, een concrete, haast dagboekachtige verwijzing naar tijd en ruimte van de ervaring die wordt opgeroepen. Die neiging om het gedicht te verankeren in de wereld - ongeacht

Beeld uit de film ‘Lord of the Rings: the Two Towers’.

of het de persoonlijke leefwereld, de samenleving, of de wereld van foto's en plastische kunst betreft - laat op tal van plaatsen in de bundel sporen na.

Tegelijk echter is het de dichter allerminst om die anekdotische situering als zodanig te doen. Hoe noodzakelijk dat vertrekpunt ook mag zijn, Hertmans is geen registrerende fotograaf of geen verteller van belevenissen, maar een schrijver die vervormt en creëert, vanuit de bekommernis om de werkelijkheid niet in haar verschijnen maar in haar wezen te doorgronden. Die veralgemenende en symboliserende schriftuur wordt met name manifest in die gedichten die nadrukkelijk geënt zijn op de persoonlijke levenssfeer van de schrijver. De liefdesgedichten in Vuurwerk zei ze focussen vooral op de rijke belevingswereld van de erotiek: de seksualiteit verschijnt hier niet enkel via een gevarieerd complex aan metaforen, maar wordt ook nadrukkelijk toegespitst op de precaire relaties tussen tederheid en geweld, tussen mannelijkheid en vrouwelijkheid, tussen passiviteit en activiteit, tussen liefde en pornografie, onoverkomelijke spanningen die Hertmans in zijn essays briljant heeft geanalyseerd. Op analoge wijze verschijnt ook de zoon niet uitsluitend als een specifiek individu, maar evenzeer als een soort van allegorie voor het (vermeende) verleden van het eigen dichterlijke ik, een personage dat aan de identiteit van het sprekende subject extra reliëf verleent.

Dezelfde drang naar transformatie manifesteert zich ook bij die gedichten die expliciet aansluiting zoeken bij de historisch-politieke actualiteit. De traumatische gebeurtenissen van 11 september 2001 vinden hier hun indirecte neerslag in het episch-lyrische gedicht

[p. 291]

‘Twee torens’, dat gegevens uit de realiteit combineert met meer persoonlijke anekdotes, apocalyptische beelden en een soms mythisch aandoende toon die niet toevallig herinnert aan Tolkiens elfenhymnen (het tweede deel van In de ban van de ring draagt immers als titel De twee torens).

Die bewuste keuze voor een cerebrale retoriek en een zekere esthetische pose neemt echter niet weg dat - sterker dan bij de vorige bundels - de toon van deze lyriek hoogst persoonlijk is, ook waar het ik zich verschuilt achter een ander personage of slechts indirect traceerbaar is. Hertmans onderneemt nauwelijks pogingen om die subjectiviteit weg te schrijven, al is hij zich ten volle bewust van de problematische status van het begrip identiteit in het postmoderne tijdperk. Het lijkt er in dit opzicht zelfs op dat er in deze bundel een soort onderhuidse polemiek wordt gevoerd met de radicale postmodernisten. In tegenstelling tot hun overtuiging, als zou het gedicht uitsluitend bestaan als talige constructie, met de daarmee verbonden aporieën, beklemtoont Hertmans de vruchtbare discrepantie tussen enerzijds de werkelijkheid, anderzijds de taal en het vers. Herhaaldelijk wordt poëtisch verwoord hoe de werkelijkheid als het ware doorbreekt in het gedicht, hoe de dingen zich niet tot woorden laten terugdringen, ook al is het vreemd genoeg pas in poëzie dat complexe ervaringen zich ten volle kunnen manifesteren. Die ‘onuitspreekbaarheid’ van de wereld uit zich hier in de verhouding tot het sublieme, die zo kenmerkend is voor de actuele kunst, maar evenzeer in de ervaring van het niet-uitzonderlijke, van het alledaagse. In beide gevallen is er sprake van een complexe ervaring, waarbij zintuiglijke intensiteit gepaard gaat met verbeelding en met een intense bewustwording van zin-geven, die de mens vervreemdt maar hem tegelijk ook sterker terugwerpt op de wereld, op zichzelf en zijn bestaan.

Een van de vele fraaie verzen waarin die spanning tussen werkelijkheid, taal, vers en subject op intrigerende wijze wordt vertolkt, is het gedicht ‘Zwanen in Vincennes’:

Iemand moest aan een sloep hebben gedacht -
Het water, door zijn oevers tot een lijn
Van lucht teruggebracht, rimpelde boven hoofden.
Eerst glijdt het vrouwtje van de oever
Op de buik, voorbij het kroost dat,
Wachtend op een steen, zich plots
Alleen voelt met de vader.

Hijzelf, wat slaperig en statig,
Blaast naar een wandelaar
En wordt een vlek op poten.

Er is niets op de bodem dat,
De nek gestrekt en met een hoofd
Dat als een peillood daalt en stijgt,
Teruggeeft wat het oppervlak beloofde:

Dat iemand al die kleine spiegels
Samenhield, diep in het kroos,

Of dat er, stel je voor,
Betekenis door werkelijkheid
Kon komen.

Nu glijdt ook hij het water in -
Een sloep vol troep en oude pluimen -
En scheidt het water van de bomen.

De beschrijving van een koppel zwanen met hun jongen dat het water inglijdt, op zich een nauwelijks opmerkelijk gegeven, vormt hier de aanleiding tot een reeks beeldende transformaties; dat de zwaan vanouds geldt als een klassiek symbool voor de kunstenaar is daarbij graag meegenomen. Niet alleen worden de zwanen verpersoonlijkt - het oedipale schema is daarbij zelfs niet ver weg -, ze ondergaan ook een reeks metaforische transformaties, van een ‘vlek op poten’ tot ‘een sloep vol troep en oude pluimen’. Die literaire metamorfoses breiden zich bovendien uit tot de gehele omgeving die wordt geportretteerd. Het wateroppervlak wordt op zijn beurt een symbool van een vermoede diepte die een betekenis zou incarneren. De regel ‘Betekenis door werkelijkheid’ is in dit opzicht treffend meerzinnig: de wending kan gelezen worden als zou de betekenis via de realiteit tot stand komen, maar een andere lectuur suggereert dat de betekenis net doorheen de werkelijkheid breekt.

Dat intrigerende weefsel van betekenissen, beelden en associaties wordt daarnaast niet enkel als zodanig weergegeven, het wordt ook van in de aanvangsregel nadrukkelijk aan een bewustzijn gerelateerd (dat evenwel, al even typerend, niet persoonlijk, als een ‘ik’, maar als

[p. 292]

een anoniem ‘iemand’ wordt geïntroduceerd). Het beeld van de sloep in de slotstrofe wordt op die manier niet als een creatieve pointe uitgesteld, maar van bij het begin reeds als een expliciete gedachte vermeld. Het resultaat is een vers waarin de ‘feitelijke’ observatie en de ‘literaire’ transformatie, het schrijven en het kijken, de waarneming en de gedachte elkaar op een bewust artistieke, maar tegelijk herkenbare en hoogst fascinerende wijze in evenwicht houden. Meteen presenteert Hertmans zich niet als een typische postmodernist maar veeleer als een melancholische modernist, iemand voor wie de droom van het kunstwerk geen vrijblijvende cynische illusie blijft, maar een continue (zij het onmogelijke) drijfveer voor het schrijverschap.

Wie van Vuurwerk zei ze een caleidoscopisch spektakel verwacht, vergelijkbaar met Hartswedervaren van Dirk van Bastelaere, is daarom aan het verkeerde adres. Wat dit boek wel ten overvloede biedt, is een diepe glans, vrij afstandelijk en kunstzinnig gestileerd maar die tegelijk een grote warmte suggereert; vuurwerk is hier veeleer het werk van vuur. Gaandeweg herkent de lezer patronen, ervaringen en beelden, maar op sommige plaatsen blijft de tekst zich (voorlopig) onttrekken door de geslotenheid van de zegging. Als gepassioneerd poëzielezer kan ik mij in dat avontuur echter uitstekend terugvinden.

Dirk de Geest

stefan hertmans, Vuurwerk zei ze, Meulenhoff, Amsterdam, 2003, 98 p.