Ons Erfdeel. Jaargang 47

Sikhs aan de IJzer. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog rond Ieper

De belangstelling voor het thema ‘herinnering’ heeft de laatste twee decennia grote proporties aangenomen. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog, net als de oorlogsgeschiedenis van de Ieper-Salient trouwens, werd echter lange tijd sterk verwaarloosd in de Belgische wetenschappelijke literatuur - de meeste geschiedenissen op dit gebied zijn het resultaat van lokale amateur-historici. Johan Meire brengt hierin verandering.

Meires goed gedocumenteerde en verzorgd uitgegeven studie, een bewerking van zijn dissertatie, opent met een beschrijving van het geweld en de chaos van de oorlog en de dagelijkse gruwel van het front (deel 1). De volgende vier delen van het boek bieden een antropologische kijk op de historische cultuur van de Grote Oorlog in en rond Ieper. Meire spitst zich toe op de tastbare materiële vormen (oorlogsresten, monumenten, begraafplaatsen, musea) en praktijken (ceremonies, rituelen, bezoeken) waarin onze verhouding tot het oorlogsverleden tot uitdrukking komt en ontleedt de specifieke manieren waarop diverse groepen uit de hele samenleving tot herinneren aanzetten. Uit de vele details, ontleend aan dagboeken, toespraken, interviews, gedichten, brieven, foto's, volksmuziek, krantenartikels, reisgidsen, inscripties, grafgiften en bezoekersboeken, verrijst een sprankelend en markant beeld van hoe gewone mensen met het oorlogstrauma omgingen. Zijn historisch perspectief strekt van de jaren twintig tot de jaren negentig van de twintigste eeuw.

[p. 288]

In deel 2 bestudeert Meire hoe ex-soldaten en burgers uit de frontzone probeerden een ‘normale’ leefwereld terug te winnen, terwijl het derde deel onderzoekt hoe de oorlogsherinnering een min of meer vaste vorm kreeg in de eerste jaren na '14-'18. Verfrissend is de aandacht die de auteur besteedt aan de concrete ervaringen en de dagelijkse leefwereld van rouwende familieleden, veteranen en naoorlogse bezoekers van het voormalige slagveld in de Ieperse Salient. Dit geldt ook voor de wijze waarop ‘officiële’, door de overheid en het establishment gepromote en door nationale en ideologische waarden beheerste voorstellingen en herdenkingen werden overstemd en omgebogen door ‘volkse’ herinneringspraktijken. De keerzijde van Meires ‘micro-historische’ benadering is dat het de lezer soms doet vergeten dat herinnering en herdenking mede bepaald werden door brede sociale en politieke kaders. Neem nu de concrete vorm die de oorlogsherinnering aannam in het interbellum, in essentie een dodenherdenking. Deze is enkel goed te begrijpen als men ook naar de (Britse) politieke context kijkt: vanwaar kwam het absolute verbod om Britse gevallenen te repatriëren (ondanks de grote roep om de oorlogsdoden terug naar huis te brengen), en de beslissing om individuele graven op te richten? Waarom bleef men in de volgende decennia geld pompen in het onderhoud van deze ‘heilige’ soldatenkerkhoven? De manier waarop de nagedachtenis van de Eerste Wereldoorlog politiek gebruikt werd (en wordt), blijft in dit boek onderbelicht.

In het interbellum was het populaire oorlogsbeeld vooral van Britse makelij. Britten bouwden in en rond Ieper, zo stelt Meire, een grootschalig ‘herinneringslandschap’ en cultiveerden er een ware ‘dodencultus’. De lokale ‘geteisterden’ van hun kant spraken nauwelijks over de oorlog. Zij hadden geen behoefte aan herdenking of aan grootse symboliek - voor hen primeerde het onmiddellijke heden en de wederopbouw (die duurde tot de jaren '60). Het is tekenend dat in het nationale en Vlaamse collectieve geheugen niet Ieper, in de

‘The Last Post’, Menenpoort, Ieper - Foto David Samyn.

oorlog grotendeels een Britse sector, maar het IJzerfront, het strookje vaderland verdedigd door het Belgisch leger, uitgroeide tot lieu de mémoire. In deel 4 gaat Meire in op de oorlogsherinnering na 1945 en de hedendaagse onverwachte heropleving van die herinnering. Vanaf de jaren zestig begonnen lokale inwoners en lokale organisaties (met name de ‘Elfnovembergroep’) mede vorm te geven aan de sociale herinnering aan de Eerste Wereldoorlog. Opgegroeid te midden van het materiële afval van de oorlog en met de particuliere mondelinge getuigenissen van geteisterden en oud-strijders uit de lokale omgeving, begonnen Ieperlingen een verhaal te vertellen en te schrijven over de pijnlijke menselijke realiteit van de oorlog vanuit het blikveld van de ‘kleine mens’. Het in 1998 geopende In Flanders Fields Museum is hiervan de concrete uitwerking.

Het vijfde en laatste deel van het boek biedt twee specifieke casestudy's: de Last Post onder de Menenpoort en een eenmalig herdenkingsritueel georganiseerd door Europese sikhs in Ieper in april 1999. Hier en elders in het boek legt Meire resoluut de nadruk op de ‘sociale’ herinnering, op sociaal breed gedeelde ervaringen en praktijken. De auteur is minder geïnteresseerd in bijvoorbeeld het belang van '14-'18 voor de natievorming, maar meer in de creatie van kleinschalige herinneringsgemeenschappen op een veel persoonlijker niveau, gebonden in tijd en ruimte, tussen diverse groepen die elkaar ontmoeten en samen eenzelfde herinnering delen (bijvoorbeeld tussen rouwen-

[p. 289]

den in de jaren twintig of tussen Ieperlingen en sikhs in april 1999). Op zich lijkt deze vorm van ingebeelde gemeenschap (of imagined community) mij te ‘dun’. De diverse manieren waarop nationale, regionale, sociale of ideologische breuklijnen zich (van in het begin) manifesteerden in de oorlogsherinnering komen veel minder aan de orde. Zo zou het zeker de moeite lonen om de gespannen verhouding tussen Britten en leperlingen/Belgen te thematiseren. Meire argumenteert dat de recente Ieperse oorlogsherinnering, net als de Britse, geworteld is in een heel concrete lokale en familiale leefwereld; toch bracht en brengt de erfenis van extreme verwoesting op de oude frontlijn heel wat Ieperlingen tot een visie op de oorlog die tegelijk breder is (de doodgewone mens is hun focus, niet enkel de gesneuvelden) en dieper gaat. Terwijl Ieperlingen meer bereid zijn de zin(loosheid) van oorlog ter discussie te stellen, houden Britten meer vast aan een ‘lege’, nostalgische, niet-politieke, haast sacrale herdenking van oorlogsslachtoffers, die nog heel vaak ontsproten is aan een familiaal gewortelde interesse.

De streek van Ieper bleef lange tijd periferisch in economisch en cultureel opzicht en in de Belgische en Vlaamse mythologie. Dat de

Beeld uit ‘Ten Vrede’, een multicultureel festival dat georganiseerd wordt door het IJzerbedervaartcomité onder de IJzertoren - Foto IJzerbedevaartcomité.

meeste Belgen zo weinig weten over de Eerste Wereldoorlog blijft vele Britten verbazen. In hoeverre er een verandering is opgetreden in de Vlaamse collectieve verbeelding en populaire historische cultuur en in het Vlaamse geschiedenisonderwijs sinds de jaren tachtig ten gevolge van (de grote mediabelangstelling voor) het pausbezoek aan Ieper (1985) en de onthulling van nieuwe musea en monumenten in de Westhoek, wordt niet expliciet beantwoord door Meire. Wel staat vast dat De stilte van de Salient een mooie bijdrage levert aan het Belgische (cultuur)historische onderzoek over '14-'18.

Wim Mellaerts

johan meire, De stilte van de Salient. De herinnering aan de Eerste Wereldoorlog rond Ieper, Lannoo, Tielt, 2003, 460 p.