Ons Erfdeel. Jaargang 47

Mystieke recitaties. De poëzie van Henk van der Waal

Henk van der Waal (^o 1960) publiceerde tot nog toe drie dichtbundels: De windsels van de sfinx (1995), Schuldsanering (1999) en De aantochtster (2003). Voor zijn debuutbundel kreeg hij in 1996 de C. Buddingh'prijs, maar op meer dan gemiddelde aandacht kon Van der Waal sindsdien niet rekenen. Zijn bundels werden in de Nederlandse kranten kort besproken, twee Nederlandse critici hebben een wat groter stuk aan zijn oeuvre gewijd en in Vlaanderen moest Van der Waal het tot nog toe stellen met de weliswaar erg jubelende besprekingen van (alweer een Nederlander) Koen Vergeer in De Morgen. Van der Waals jongste bundel De aantochtster is echter van zo'n hoog niveau dat het niet lang meer kan duren voor Van der Waal incontournable wordt als er grote literaire prijzen worden uitgedeeld. Zijn nominatie voor de elfde VSB Poëzieprijs, die in mei 2004 wordt uitgereikt, lijkt dat alvast te bevestigen.

In zijn poëzie gaat Van der Waal op zoek naar het totale, radicale Andere. Dit abstracte Andere neemt in de loop van zijn bundels verschillende verschijningsvormen aan. In De windsels van de sfinx gaat het om de dood, of om de onkenbare toestand voor de geboorte. In Schuldsanering gaat het om het lot en de geschiedenis. En in De aantochtster heeft het Andere de vorm aangenomen van een vrouwelijke (of een vrouwachtige) figuur, die alleen maar voorgesteld kan worden als taalfiguur.

Van der Waals poëzie wordt gekenmerkt door een mystiek-filosofische dimensie. De dichter is een zoeker. Maar dat zoeken en tasten is noodzakelijk: alleen ‘wie tast staat klaar / het ongeborene de hand te reiken’ (De windsels van de sfinx, p. 9). Om tot het Andere te komen is totale overgave nodig. Je moet je openstellen, je moet ontvankelijk zijn voor wat zich aandient. Alleen zo kun je uiteindelijk tot vervulling komen, tot de volledige eenwording met datgene wat jou vreemd is. Op zijn eigen zoektocht laat Van der Waal zich leiden door de grote religieuze en filosofische tradities. Zijn debuutbundel bevat reeksen die gebaseerd zijn op de Griekse mythologie, op de Egyptische religiositeit en op de bijbel. Ook in de andere bundels wordt de bijbel als leidraad gebruikt. Zo bevat de reeks ‘Interferenties’ uit Schuldsanering gedichten die ‘interfereren’ met bepaalde psalmen. Maar er wordt tevens een beroep gedaan op filosofen als Emmanuel Levinas en Maurice Blanchot, aan wie in Schuldsanering motto's ontleend worden. Van der Waal studeerde filosofie aan de Sorbonne en heeft werk van onder meer Blanchot in het Nederlands vertaald. Zijn poëzie is doordesemd van de denkbeelden van deze filosofen.

Zoals er in Van der Waals poëzie overgave nodig is om de staat van vervulling te bereiken, zo moet de lezer zich ook overgeven aan de taal van Van der Waal. De dichter heeft een voorkeur voor eindeloos lange zinnen met veel neven- en onderschikkingen, neemt het niet zo nauw met de regels van de grammatica en gebruikt graag abstracte, etherische woorden en begrippen. Vaak bestaat een gedicht slechts uit één zin, zoals dit gedicht uit De windsels van de sfinx (p. 46):

Overigens van daar geprobeerd te spreken van hier
en gemerkt hebben dat er niet veel te zeggen valt zo zonder
de binnensmondse warmte, te meer daar het wachtwoord beneveld
is geraakt sinds ik het onnoembare op zijn staart trapte
toen ik de zee aan het huilen wilde brengen
om een zilte streep te trekken door
de bevlekking van mijn ontvangenis,

die ik hier ongemeen teniet lig te doen
me lavend aan de verbittering van het niet en het
nooit meer, geduldig wordend als de woorden, wachtend
op verlichting, omgespend het niets, me vastklampend

[p. 282]

 

aan de eenmaligheid van je blik, me behelpend met

 

mijn meest minimale gebaar: dat van de je

 

schaamteloos toegewijde vertering.

Van der Waals gedichten zijn bedwelmende incantaties waarin dingen eerst gezegd en dan weer ontkend worden, zoals in het werk van Hans Faverey, van wie Van der Waal samen met Joke J. Hermsen een bundel in het Frans vertaalde; ze verhalen over gebeurtenissen die niet uitgevoerd zijn of die alleen gedacht, verondersteld of verwacht kunnen worden. De centrale paradox die Van der Waal hier hanteert, is het aanwezig stellen van iets wat afwezig is, ook een procédé dat al eerder opdook in het werk van Faverey. In het bovenstaande gedicht wordt eerst ‘de bevlekking van mijn ontvangenis’ opgeroepen, om die in de volgende regel alweer te ‘schrappen’: ‘die ik hier ongemeen teniet lig te doen’. Behalve aan Faverey herinnert Van der Waals werk ook aan de poëzie van Kees Ouwens. Beide dichters delen de zoektocht naar een mystieke eenwording. Bij Ouwens gaat het meestal om een eenwording met de omgeving, terwijl het bij Van der Waal draait om het samenvallen met het radicaal Andere. Ouwens en Van der Waal hebben ook hun voorkeur gemeen voor breed uitwaaierende, maar toch zorgvuldig gestructureerde zinnen. De idee van de ongebreidelde overgave en de zelfopheffing, die in de poëzie van Henk van der Waal nu en dan opduikt, kan dan weer verbonden worden aan de ‘ikvertering’ die Peter Verhelst in zijn jongste bundel Alaska uitvoerde.

In De aantochtster, Van der Waals jongste bundel, die bestaat uit vier cycli van telkens tien gedichten, heeft het Andere een naam en een gedaante gekregen. Het Andere heet nu ‘de aantochtster’ en heeft de vorm aangenomen van een vrouw, of toch van iets vrouwelijks. Door de vier cycli van de bundel heen wordt verwezen naar ‘haar’, naar een ‘zij’, die vele definities kent maar eigenlijk ondefinieerbaar is. ‘Zij’ verschijnt onder verschillende aliassen; zij is ‘de aandrijfster’ (p. 17), ‘iets dat je zwevend houdt’ (p. 19), een ‘kriebeling buiten ons geweten’ of een ‘ritseling langs niets’ (p. 32); in de slotreeks ‘Nomenclatura’ krijgt zij namen als ‘de aanzegster’, ‘de berijdster van lucht’, ‘de afwezigheidswekster’, ‘de influisteraarster van wachten’, ‘de

Fernand Khnopff, ‘Un ange’, 1889.

roze waarachtigster’, ‘de onthutsster’, ‘de vierde persoon enkelvoud’, ‘de orakeldelfster’ en de ‘bewierookster’ (pp. 47-56). Zij neemt de rol op zich van een Verlosser, ze is een godin, een vrouwelijke Messias, ze zou de toekomst kunnen zijn, het leven zelf, of net de dood. Alleen is zeker dat, áls zij is, zij komende is, als een onstuitbare belofte. Ze is niet te vatten, niet te begrijpen, niet voor te stellen. Eigenlijk valt er over haar niet zo veel zinvols te zeggen, zo blijkt ook uit deze adembenemend mooie cirkelredenering (p. 35):

als zij het is die heerst in de
als zij het is die bij binnenkomst poeder maakt van de tijd en je pen breekt
als zij het is die de gordijnen dichtschuift voor het lijk dat in je te kijk hangt

dan is zij het

Maar wat zij, de ‘anderste van alle anderen’ met je doet, wat er gebeurt als je haar aanraakt, dat kan wel beschreven worden (p. 20):

(...) alleen

door afstand te doen van wat je geworden

bent en aanraking te gunnen aan haar

hand vermenigvuldigt het

zich en

[p. 283]

 

kun je misschien

 

toch

 

 

 

verder zonder rimram

 

 

 

opbloeien in aanhankelijkheid

 

 

 

openbreken in antwoord

Zij kan je laten openbreken in een antwoord. Zij kan de bevrijdende vanzelfsprekendheid worden die al je vragen terzijde schuift. Zij kàn dat. Maar zij kan dat alleen in de poëzie. Voor Van der Waal is poëzie dan ook een belangwekkende, quasi-religieuze aangelegenheid. Het is de plaats waar lezer en dichter samen het totaal Andere kunnen ervaren, ook al is dat niet aanwijsbaar en niet benoembaar. Poëzie is de ‘mystieke recitatie’ (p. 56) waarin de vervulling gedacht, verlangd en beschreven kan worden. Het is de plaats waar we even uit onze denkkaders kunnen treden en waar we ons kunnen openstellen voor datgene wat ons ontsnapt. Daarom gaat Van der Waal in de slotcyclus nogal tekeer tegen de ‘zelfingenomenen’ (p. 56) die de mens tot enige en hoogste waarheid hebben uitgeroepen en die geen plaats meer laten voor het metafysische en het religieuze. Zij zitten zich ‘stilletjes te verkneukelen over de / dood van god en te roepen: zie mij eens, hoe vrij ik ben en opstandig’ (p. 54), maar in hun zelfgenoegzaamheid zijn ze eigenlijk ‘dode levenden’ (p. 56), doof als ze blijven voor de stem van de bewierookster, de aantochtster, of hoe ze nog mag heten.

Het kleine oeuvre dat Van der Waal tot nog toe heeft gepubliceerd is ronduit indrukwekkend. Toch is zijn poëzie niet altijd even geslaagd. Zo probeert hij vooral in De windsels van de sfinx vaak te hardnekkig de alledaagse realiteit in zijn gedichten te verwerken. Woorden als ‘ghettoblaster’ of ‘jaren-vijftigtelefoon’ duiken dan op in gedichten die eigenlijk helemaal niet om zulke woorden vragen. En in Schuldsanering, mijns inziens de minst sterke want de minst coherente bundel van de drie, verliest de dichter zich weleens in woordenkramerij. De eigenzinnige typografie van zijn gedichten, vaak zo op het blad geschikt dat ze een of andere geometrische vorm aannemen, of dat ze zelfs een landingsbaan voor vliegtuigen voorstellen (in de cyclus ‘Landingsgestel’ uit De aantochtster), lijkt me niet veel meer dan een gimmick die al te expliciet de strakke compositie van Van der Waals verzen moet onderstrepen of die zijn gedichten een speelse aanblik moet geven. Maar desondanks heeft het oeuvre van Henk van der Waal een zeldzaam hoog niveau in de Nederlandse poëzie. Zijn jongste bundel De aantochtster is een hoogtepunt in zijn nog jonge dichterscarrière. De zoektocht naar de ongrijpbare ‘zij’, die op komst is, en de volgehouden pogingen om ‘haar’ letterlijk te om-schrijven leveren gedichten op die tegelijkertijd geestverruimend en concentrerend werken, gedichten die de hand reiken naar de zoekende lezer, die zich openstelt voor dingen die het leven vreemd vertrouwd en onbegrijpelijk ongrijpbaar maken.

Bart van der Straeten

henk van der waal, De aantochtster, Querido, Amsterdam, 2003, 56 p.
henk van der waal, Schuldsanering, Querido, Amsterdam, 1999, 63 p.
henk van der waal, De windsels van de sfinx, Querido, Amsterdam, 1995, 62 p.