Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 279]

Boeken

De geschiedenis van België volgens Marc Reynebeau

Het lijkt België tegenwoordig te vergaan zoals de vele retro-modes die de laatste twee decennia zijn opgedoken: wat begint als een licht nostalgische maar vooral ironische knipoog, dringt na verloop van enige tijd binnen in de culturele mainstream en verliest er zijn subversieve, ‘tegenculturele’ karakter. Genres, attitudes en stijlelementen die men voorgoed gedateerd achtte, lijken plots weer doodgewoon.

Zo dus ook de revival van België: manifesteerde deze zich aanvankelijk vooral in het verzamelen van huwelijksportretten van Boudewijn en Fabiola of van andere folkloristische objecten, dan beschikt het land sinds kort zowaar over een nieuwe nationale geschiedenis. Niet zomaar het atavistisch product van een zichzelf overlevende Belgische patriotard, maar de pennenvrucht van een van 's lands - of althans van Vlaanderens - toonaangevende intellectuelen. Op het eerste gezicht doet alles vermoeden dat dit nieuwe essay van de ‘Nederlandstalige Belg’ Marc Reynebeau het sluitstuk is van een weldoordachte operatie om ‘de Belgische idee’ nieuw leven in te blazen. Zijn hardnekkige strijd tegen de verengende Vlaamse ‘identitaire’ logica, die zijn beslag kreeg in het historisch essay Het klauwen van de leeuw (1995), zou in dat licht kunnen worden geïnterpreteerd als een effening van het terrein waarop een nieuw Belgisch monument kon worden opgericht. Uiteraard zou in de handen van een postmodern intellectueel als Reynebeau dit monument nooit dezelfde triomfalistische en finalistische trekken kunnen krijgen als dat bij zijn Belgisch-nationalistische voorgangers het geval was geweest. De sympathie die ‘nieuwe Belgen’ als Reynebeau voor België koesteren is immers de sympathie voor een ‘averechts vaderland’ - zoals hij het zelf aan het einde van dit nieuwe boek noemt (p. 418) - dat zich onmogelijk tot reële nationalistische gevoelens kan lenen. Met het erg modieuze onbepaalde lidwoord van de titel wordt alvast benadrukt dat in dit boek afstand wordt genomen van de zelfverzekerdheid van vroegere generaties Belgische historici. Een enigszins speels en zelfrelativerend manifest voor België als een historische ‘manier van zijn’ - dat is wat de lezer die dit boek openslaat, ongetwijfeld zal verwachten.

Deze lezer vergist zich op alle fronten. Ten eerste is dit boek niet speels, noch zelfrelativerend. Zoals het een onderhoudend essay betaamt, is het doorspekt met pikante details en doorgaans accuraat gekozen anekdotes. Maar voor het overige toont zich hier een historisch geschoolde journalist die weinig ruimte laat voor academische twijfel over de historische werkelijkheid. Op basis van een indrukwekkende vertrouwdheid met de literatuur over de Belgische politieke, sociale en culturele geschiedenis presenteert Reynebeau een trefzekere synthese, die op alle punten ‘af’ lijkt te zijn. De vele cijfers waarmee hij zijn lezers om de oren slaat (in verband met zowat alle aspecten van het gedrag en het innerlijke leven der Belgen in verleden en heden) verlenen aan dit boek een ponerende toon en verdoezelen het feit dat over veel van deze zaken hooguit voorzichtige gissingen kunnen worden gemaakt. Ook het losweg typeren van sociale groepen of zelfs van hele tijdvakken kost Reynebeau weinig, soms misschien net wat te weinig, moeite. Zo bleef tijdens de jaren 1950 ‘de kern van mentaliteiten en sociale gedragingen nog in belangrijke mate hangen in die van voor de oorlog of zelfs van rond de eeuwwisseling’ (p. 295) of waren de sociale middengroepen zonder meer ‘van kleinburgerlijkheid doordrongen’ (p. 324). Toch is niets in dit boek gratuit en blijkt soms uit zeer genuanceerde woordkeuzes dat Reynebeau de achterliggende historiografische debatten terdege kent (bijvoorbeeld waar het de rol van het verzet in de naoorlogse context of de rol van de Belgische overheid in de dood van Lumumba betreft). In dat opzicht is dit boek een modelvoorbeeld van een historisch essay. Slechts een handvol nukkige historici zal erom jammeren dat Reynebeau zijn informatiebronnen niet kenbaar maakt in een uitvoerig notenapparaat.

[p. 280]

Maar ook wie in dit boek een in lichte ironie gehulde lofzang op de Belgische geschiedenis hoopte te vinden, komt bedrogen uit. Dezelfde marxistisch geïnspireerde analyse waarmee hij eerder het Vlaams nationalisme heeft gedeconstrueerd past hij nu, niet minder genadeloos, toe op de Belgische staats- en natievorming. Natievorming is voor Reynebeau in wezen niets meer dan een bijproduct van het fundamentelere proces van sociale elitevorming. Naties worden geconstrueerd als het welafgebakende domein waarbinnen kleine, maar ambitieuze sociale groepen hun economisch en politiek kapitaal kunnen verhogen. De kritiek op de al dan niet openbare machten die België sinds 1830 tot hun eigen meerdere eer en glorie hebben bestierd, vormt dan ook één van de voornaamste rode draden die door dit boek geweven zijn. In de actuele epiloog waarop het boek eindigt, neemt deze kritiek de vorm aan van een ongezouten afrekening met de antidemocratische politiek van de huidige paarse regering, en van een nauwelijks verhulde oproep tot een tweede Witte Mars.

Met zijn beweringen dat België nooit ‘een breed sociaal draagvlak’ (p. 347) en al evenmin - behalve tijdens de wereldoorlogen - ‘een krachtig natiegevoel’ (p. 417) heeft gekend, lijkt Reynebeau potentieel zelfs een klassieke flamingantische topos te bevestigen. In tegenstelling tot wat onder academische historici gangbaar is geworden, situeert hij de kiem van het uiteengroeien van beide landsgedeelten niet tijdens de Eerste Wereldoorlog, maar al bij het ontstaan van het onafhankelijke België zelf. Met name de economische tweeledigheid van het land maakte op den duur, zo suggereert hij, de culturele en de politieke opsplitsing van het land onafwendbaar. Ook die analyse past perfect binnen Reynebeaus marxistische denkkader, dat politieke en culturele evoluties als afgeleiden van een economische

Familiekiekje op de wereldtentoonstelling in Brussel (1958) - Foto Frank Philippi.

onderbouw beschouwt. Maar tekende deze ‘scheiding der geesten’ zich niet gedeeltelijk onafhankelijk van deze economische determinanten - en dus al veel vroeger dan Reynebeau suggereert - af? Waar hij de laatste decennia van de twintigste eeuw beschrijft, geeft Reynebeau aan dat Vlamingen en Franstaligen elkaars kranten niet meer lazen, elkaars radio niet meer beluisterden, elkaars televisie niet meer bekeken. Maar hebben zij dat eigenlijk ooit gedaan? Ontwikkelden beide taalgemeenschappen niet al in de negentiende eeuw grotendeels autonome communicatiecircuits, waartussen slechts sporadisch - met name in de verfranste steden van Vlaanderen of in de gemeenten langs de taalgrens, of door enkele intellectuele brugfiguren - informatie werd uitgewisseld? In het niet stellen van deze vragen toont Reynebeau zich dan toch de ‘nieuwe Belg’, die zijn geloof in het bestaan van een ‘Belgische cultuur’ niet wil verliezen. Nochtans hoeft de erkenning van een ver te-

[p. 281]

ruggrijpende culturele gespletenheid een emotionele gehechtheid aan België niet in de weg te staan. Wél kan zij de aanhangers van de nieuwe belgitude eraan herinneren dat hun ideaal van een multicultureel en tolerant België geen historisch te funderen realiteit, maar wel een in heden en toekomst na te streven project is. Misschien is dat wel de voornaamste boodschap die uit Reynebeaus meesterlijke essay kan worden gepuurd.

Marnix Beyen

marc reynebeau, Een geschiedenis van België, Lannoo, Tielt, 2003, 448 p.