Ons Erfdeel. Jaargang 47

De stilte tussen de noten. Twee Vlaamse debuten

In 1988 debuteerde Patricia de Martelaere met haar roman Nachtboek van een slapeloze. Minutieus registreerde ze daarin de groeiende waanzin die zich van haar slapeloze hoofdpersoon meester maakte. In haar debuut Slaap! lijkt Annelies Verbeke dit nog eens over te doen. Slaap! gaat, zoals bekend, over twee slapelozen die serieuze psychische problemen krijgen. De manier waarop Verbeke het thema uitwerkt, verschilt echter volkomen van die van De Martelaere. Van de nuchtere afstand waarmee het Nachtboek van een slapeloze was geschreven, is bij Verbeke niets meer overgebleven. Annelies Verbeke heeft de droog registrerende dagboekfragmenten waarin De Martelaere haar menselijke tragedie heeft uitgewerkt, vervangen door gevoelige en zinnelijke beschrijvingen van de elkaar spiegelende ervaringen van de hoofdpersonen.

Slaap! heeft veel van het muziekstuk Mirror in the mirror van de Estse componist Arvo Pärt. Op een heel subtiele en speelse manier lijken de (droevige) levens van Maya en Benoit elkaar zowel te herhalen als aan te vullen. Als schrijnend menselijk document staat Slaap! in een lange Vlaamse traditie. Maar de manier waarop de roman is uitgewerkt, is absoluut

[p. 284]

vernieuwend. Ondanks het loodzware thema is Slaap! heel licht en, net als het stuk van Pärt, speels gebleven. Het is overigens lang geleden dat ik een boek gezien heb dat zo'n lelijk omslag heeft meegekregen als Slaap!. Hoe vaak je er ook naar kijkt, het dekblad blijft pijn doen. Toch is dat goed zo, want het boek gaat over de ervaring van pijn en leed zelf, niet dus over de oorzaken en de gevolgen ervan. Het debuut van Annelies Verbeke leeft van de zintuiglijke ervaring. Verbeke schrijft over het voelen en het (niet kunnen) spreken over de pijn, over slapeloosheid en het verhevigde bewustzijn dat daarmee gepaard gaat. In Slaap! wordt weinig geredeneerd, weinig verklaard. Nergens wordt echt aangegeven wat de oorzaak van de slapeloosheid van de hoofdpersonen is. Bij Benoit wordt nog een en ander gesuggereerd, maar bij Maya houdt de auteur de lezer verregaande in het ongewisse. Natuurlijk is duidelijk dat problemen de aanleiding waren, maar niemand vraagt er expliciet naar. ‘Niemand vermoedde’, lezen we, ‘dat ik de wapens had willen opnemen tegen een zee van problemen, gevallen was om te slapen, misschien te dromen, zoals het in de bekendste vraag naar zijn of niet zijn klinkt.’ (p. 88) Dit is uiteraard een parafrase van Hamlet maar tegelijk is het een typisch antwoord van Verbeke. Door de greep op de werkelijkheid



los te laten, door dingen als ‘gelijktijdig’ te presenteren, schept Verbeke geen wereld van de droom maar een steeds veranderende ruimte voor steeds nieuwe, oorspronkelijke ervaringen. Dit is de kracht van het debuut van Verbeke: dat ze alles ‘zilver en traag’ (p. 48) laat worden, dat ze niet alleen handelingen tot woorden reduceert, maar onder andere ook woorden handeling laat worden. ‘Won’ is bij Verbeke niet alleen een werkwoord, maar ook een ‘razende Aziaat’. (p. 16)

In Slaap! cirkelt Annelies Verbeke op magistrale wijze rond tegenstellingen als man en vrouw, moeder en kind, fantasie en realiteit. Enerzijds proberen haar hoofdpersonen dergelijke tegenstellingen op te heffen. Anderzijds worden deze tegenstellingen door dezelfde personages voortdurend gespiegeld en herhaald. Een prachtige vondst in dit verband is de potvis Frederik, die, hoewel een projectie van Benoit, op het einde van de roman als in een magisch-realistisch boek van Daisne op het strand aanspoelt. Ook de relatie tussen oorzaak en gevolg, begin en einde wordt in Slaap! ter discussie gesteld. Het feit dat de wereld brandt, is bij beide hoofdpersonen zowel de oorzaak van hun ziekte als het (in het geval van Benoit zelfs letterlijke) gevolg van hun handelingen.

Slaap! leeft van de presentie. Annelies Verbeke concentreert zich op het zijn in het mo-

[p. 285]

ment. Volgens het motto: ‘Hoe meer wakker, hoe meer alleen’ (p. 41), wordt in haar roman alles uit het verband gerukt. Op een bijzonder gevoelige en vaak ook humoristische manier presenteert Verbeke de werkelijkheid zoals ze is: zonder structuur die (rationeel) begrepen zou kunnen worden, steeds anders, in beweging. Als niets meer is zoals (men denkt dat) het is, is de enige manier om nog in contact te komen met de werkelijkheid het aftasten en oproepen van grenzen, van raakvlakken tussen tegenstellingen als ik en ander, heden en verleden, hier en daar. Ook Bart van Lierde is in zijn Violist van de duivel op zoek naar dergelijke raakvlakken. In zijn debuutroman, die door de fascinerende rol van de viool aan Publieke werken van Thomas Rosenboom herinnert, en die door de erotiek en de zintuiglijkheid waarmee het gebeuren wordt beschreven associaties met Patrick Süßkinds Das Parfum oproept, probeert ook Bart van Lierde de werkelijkheid als ruimte in de ruimte, als tijd in tijd te beschrijven. Geen wonder dat ook deze roman goed werd onthaald. Op een overtuigende manier verweeft Van Lierde verschillende perspectieven op de negentiendeeeuwse Europese geschiedenis met de wereld van een aantal (met enige kennis van zaken herkenbare) musici.

Ook de roman van Van Lierde leeft van de spiegeling. Prachtig zijn de verbanden die worden gelegd tussen de gruwelijke en mensonterende sadomasochistische ‘spelletjes’ en het centrale thema van de roman: wat is muziek, hoe kan de werkelijkheid in haar ‘veelheid’ (p. 72) worden begrepen, gespeeld, gecomponeerd? Maar Violist van de duivel heeft niet de kracht van Slaap!. Vooral in de tweede helft van de roman, waarin de geschiedenis en de biografische aspecten van de hoofdpersonen steeds belangrijker worden, verliest de auteur het contact met het verhaal. Dan presenteert Van Lierde het verhaal meer en meer als iets wat is gebeurd en verliest de lezer het contact met dat wat aan het gebeuren is.

Volgens János, de hoofdpersoon in Violist van de duivel, gaat het in de muziek om het ‘ontspannen’ (p. 16). Niets meer willen afdwingen, niets meer willen bewijzen, proberen zo dicht mogelijk te komen bij dat wat is; dat zou volgens János wel eens dé weg kunnen zijn. Jammer genoeg is de auteur van zijn verhaal er niet in geslaagd om ook in zijn roman even ontspannen, gewoon bij de dingen te blijven.

Violist van de duivel is een bijzonder boek, met menige passage waarin, net als in Slaap!, de werkelijkheid-als-zijn in het moment present wordt. Maar hoewel de auteur er duidelijk naar streeft, komt de ‘absolute stilte’ (p. 134), de ‘grondtoon van het bestaan’ (p. 139), bij Van Lierde minder naar voren dan bij Verbeke. Zoals de concurrent van János, Heinrich, niet kan loskomen van dat wat hij gehoord heeft, te veel nadoet, blijft Van Lierde te zeer gehecht aan de (bedachte) realiteit die hij wil beschrijven. Uiteindelijk vergeet hij toch dat het om de ‘stilte tussen de noten’ (p. 139) gaat.

Herbert van Uffelen

bart van lierde, Violist van de duivel, Meulenhoff, Amsterdam, 2003, 271 p.
annelies verbeke, Slaap!, de Geus, Breda, 2003, 160 p.