Ons Erfdeel. Jaargang 47

Dwaalreiziger.
Nieuwe essays van Cyrille Offermans

Ver van huis, de nieuwe essaybundel van Cyrille Offermans, begint en eindigt met een dialoog tussen een jonge interviewer en een wat oudere schrijver. Beide stukken gaan over de rol van de schrijver: als denker (dat komt vooral in het eerste interview aan bod) en als hoeder van de beschaving (wat in het tweede gesprek vooropstaat). Het klinkt pretentieuzer dan het is, want de schrijver relativeert alles wat hij zegt en de dialoogvorm doet dat nog eens over door op elk woord een wederwoord te laten volgen. Op een exemplarische manier illustreert deze relativering de strekking van de bundel: het boek wil tonen dat we ons niet mogen nestelen in één visie, die ons huis en dogma zou worden, maar dat we steeds onderweg moeten zijn, pendelend tussen onszelf en de ander, tussen reflectie en participatie, analyse en actie.

Die pendelbeweging is geen vast reisschema. Ze lijkt eerder op de improvisatie, een schijnbaar moeiteloze dynamiek die altijd nieuwe wegen opgaat. Je vindt ze in de muziek, de jazz bijvoorbeeld, maar ook in de filosofie, in het beweeglijke denken van Diderot, die in een ongeforceerde, haast associatieve stijl alles met elkaar weet te verbinden en zo alles in beweging houdt. De stijl is niet toevallig belangrijk: Diderot is filosoof én schrijver, en hij beseft dat de enige echte revolutie - ook dat is beweging - in de vorm zit. Voor Offermans vormt dit de positieve erfenis van de Verlichting: het denken als een proces dat zich niet

[p. 143]

laat vereenvoudigen tot een recupereerbare, vaste vorm en dat net daardoor indruist tegen elk vorm van dogmatiek.

Filosofen-schrijvers (alweer dialogische wezens) vormen de gesprekspartners van Offermans in het eerste deel van de bundel. Na Diderot komt Nietzsche, voor wie filosofie een niet-eindigend experiment was. In het begin omarmt Nietzsche de twijfel en de dialectiek. Als hij de dood van God afkondigt, weet hij dat die dode God toch een onderdeel van ons denken blijft. Gaandeweg echter wordt zijn denken monomaner. Hij hamert op de Wille zur Macht tot die een dogma wordt, en zo ‘raakt hij steeds verder van huis’. Enzensberger en Sloterdijk daarentegen laten de beweging niet stilvallen. De eerste lijkt op een picaro: als een opportunist bespeelt hij het maatschappelijke en artistieke systeem dat hij tegelijkertijd bekritiseert. De tweede weigert zich in één domein of sfeer op te sluiten. Via de empathie verplaatst hij zich in de ruimte van de andere en in die grensoverschrijding zoekt hij een flexibele ethiek, die niet vertrekt van vaste, onbeweeglijke uitgangspunten, maar die aangepaste antwoorden zoekt op onze ‘polysferische werkelijkheid’.

In het tweede deel van Ver van huis treedt Offermans in gesprek met zijn verleden en met het heden. Zo is er een mooi stuk over zijn vader, die in de muziek van Schubert de stilte beluisterde. En er zijn vier kritische stukken over de hedendaagse cultuur. Die omarmt het kind, en maakt er een consument en een volwassene van. Kinderen worden meteen burgers die hun zelfstandigheid én hun onaangepastheid moeten opgeven. Ze hebben geen echte kindertijd meer. Vandaar het hedendaagse verlangen naar een eeuwige jeugd, vandaar ook de modieuze ‘tweedekansindustrie’. In deze evolutie is een grote rol weggelegd voor het middelbaar onderwijs, dat Offermans al in bundels als Openluchtconcert (1991) en Dag lieve vis (1996) onder vuur nam. Door de ‘bedrijfsmatige organisatie van de scholen’ worden leraars werknemers en leerlingen consumenten. Kritiek of enthousiasme is er niet meer bij. Kennis wordt een product in dienst van de economie. Iets soortgelijks gebeurt met kunst op tv: de televisie onderwerpt het kunstwerk aan de eis van het amusement. Kunst wordt mode, design, entertainment. Van de cultuurwetenschappen verwacht Offermans

Lucebert, tekening 94-1-10 © Erven Lucebert.

hier geen heil. Voor hem is dat een politiek correcte vorm van feminisme en multiculturalisme die rechtstreeks uit Amerika geïmporteerd is en die, net als de tv en de school, weigert kunst als iets kunstzinnigs te bestuderen. De artiest wordt gereduceerd tot een vrouwenhater of een onderdrukker - zijn werk blijft in de schaduw van het verblindende licht dat nu eenmaal eigen is aan het grote gelijk. Dat gelijk kent geen dialoog - het is monotoon - en al wat niet in het politiek correcte denken past, wordt afgeschoten als ondemocratisch of elitair.

Het derde deel van de bundel plaatst de literaire dialoog centraal. Zo zijn er twee essays over het gesprek tussen beeld en taal in schilderkunst en literatuur. Dat gesprek verloopt zoals de eerder vermelde improvisatie: het is geen kinderlijke vrijheid, geen vorm van ‘doe maar wat je wil’, maar een virtuoze beheersing die het vakmanschap weet te verbergen. Lucebert is daar een goed voorbeeld van. Het werk van William Turner is dan weer een dialoog tussen romantiek en modernisme: het onzekere wereldbeeld van de modernen krijgt hier vorm in de natuur, de ruimte die traditioneel bij de romantiek hoort, zoals de stad bij het modernisme past. Maar die natuur is bij Turner pure turbulentie, een werveling van kleuren en licht, waardoor de figuratieve uitbeelding vervaagt en de moderne dynamiek in verf omgezet wordt.

[p. 144]

Met het modernisme is de invalshoek van Offermans aangegeven. Hij heeft een voorkeur voor auteurs die bij deze stroming (letterlijk opgevat als beweging) aansluiten. Wezenlijk voor het modernisme is volgens hem: de openheid en onzekerheid; de paradoxale combinatie van vernietigende kritiek en utopie; de voorkeur voor het nog niet vastgelegde, het marginale, het eigenzinnige en het onzuivere. Het modernisme is de kunst van het verdwalen, de kunst die nergens thuis is. In Pessoa ontdekt Offermans de angst voor dit alles, ‘de verlammende verschrikkingen van het open 144 bestaan’. Pessoa ‘ervaart zichzelf als een permanente existentiële dissonant. Nooit, geen moment heeft hij zich ergens thuisgevoeld.’ In Vogelaar ziet Offermans dan weer de omarming van de modernistische eigenzinnigheid, die weigert het publiek te behagen en doelgericht de marge opzoekt. Helemaal in de traditie van Adorno - die hier trouwens altijd een woordje meespreekt - geeft Vogelaar ‘als het ware negatief, een scherp beeld van (...) hoe het voelt, om aan het begin van de eenentwintigste eeuw in die maatschappij te moeten leven’. Zijn sociale kritiek is niet expliciet: ze zit in de onconventionele vorm. Nadrukkelijk moraliseren is er niet bij. Dat geldt ook voor de ontstellend nuchtere, haast kale beschrijving van de Goelagkampen in het werk van Sjalamov.

In het werk van H.C. ten Berge ziet Offermans ‘het romantische modernisme’ dat de twijfel en de desillusie verbindt met een hunkering naar oneindigheid. Bernlef toont dan weer een grijs soort van modernisme: een gelijkmatig oeuvre dat via de combinatie van poëzie en proza op zoek gaat naar alles wat tussen twee stoelen valt en wat dus niet in conventionele namen gevat kan worden. Op een ruimer vlak gebeurt dat in het werk van Orhan Pamuk, die westerse en oosterse schrijftradities combineert en via deze eigenzinnige vorm kritiek weet te geven op de islamitische én westerse opvattingen. Die komen trouwens in het slotinterview uitgebreid aan bod. Hoewel Offermans meent dat de vormop-zich alles moet zeggen, snijdt hij in dat lange gesprek alle thema's aan die zijn werk beheersen.

De beweging die in dat werk centraal staat, is eerder een gestage verschuiving dan een breuk. Ver van huis is geen drastische vernieuwing van Offermans' oeuvre, wel een geduldige, interessante en vaak behartigenswaardige voortzetting ervan. Uiteraard hoef je het niet steeds met Offermans eens te zijn. Zijn donderpreek tegen het onderwijs, zijn aanval op de computer als een machine die het lezen vernielt, zijn krasse veralgemeningen over het arrogante Amerika, zijn uitspraken over de ‘stagnatie’ en de ‘achterlijkheid’ van de islamfanatici, zijn soms naïef geloof in de hoge cultuur - dat alles is voor nuancering vatbaar. Er zijn ook enkele tegenspraken. Zo pleit Offermans voor specialisten, maar hij geeft zichzelf over aan niet-specialistische speculaties en generalisaties. In het onderwijs is de term ‘maatschappelijk relevant’ voor hem een vies woord, maar in het werk ‘van vrijwel alle belangrijke moderne schrijvers’ is diezelfde relevantie een ‘kwaliteit’. Maar goed, de paradoxen en de soms krasse uitspraken horen niet alleen bij de beweeglijkheid van de modernist; ze houden ook de lezer van deze bundel in beweging.

Bart Vervaeck

cyrille offermans, Ver van huis. Denken in beweging, De Bezige Bij, Amsterdam, 2003, 391 p.