Ons Erfdeel. Jaargang 47

Woede is beter dan praktisch verstand

Hellema schreef tien boeken. Meestal verhalen en romans. Maar twee van zijn boeken staan vol aantekeningen, aforismen, mini-essays en anekdoten (Slotnotering uit Barnet, 1996 en De woede van de wind. Reflecties, 2003). Onze letteren waarin gedichten en romans nog altijd het hoge woord voeren, hebben geen grote traditie in dat genre. Maar Hellema's notities lijden daar geen spat onder.

Hellema is een moralist, in zijn eigen woorden: ‘een ronselaar voor het verweer tegen het onfatsoen.’ Zijn mens- en wereldbeeld is zwart en grimmig. Het is bepaald door een verblijf in enkele Duitse concentratiekampen. De mens deugt niet. De wereld is een jungle. Het kapitalisme is een soort Lager, voortgezet met andere middelen. Henry Ford is er het protogenie van. Hij maakte zijn auto's zo goedkoop dat ook zijn arbeiders ze konden kopen. Zijn principe? ‘Laat ze verdienen, anders kunnen ze niet kopen; en hoe meer ze verdienen, hoe meer ze zullen kopen (de massa-artikelen), respectievelijk hoe meer ze zullen betalen (de merk-artikelen)’. Hellema heeft nog ooit wel iets gevoeld voor links, maar de cynische zakenman (in de textielbranche) die hij decennialang geweest is, weet dat het kapitalisme niet ten onder zal gaan. Na het vreten kwam niet de moraal, maar meer van hetzelfde. De Internationale werd gedumpt. Zijn eigen dubbelzinnigheid zit perfect in deze aantekening gevangen: ‘Ik heb vijftien, twintig jaar of nog langer geleefd in een biotoop waarin begrippen als return on investment, positive cash flow en de hele verdere reutemeteut aan kapitalistische krachttermen levensvoorwaarden waren. Want wie niet uit de pot van het kapitaal vreet, drinkt uit de schaal des doods. Zo heb ik meer bijgedragen aan het kleden van de naakten dan wanneer ik met een rode vlag was blijven lopen. Quia absurdum.’ En elders heeft hij het - weer cynisch - over één verdienste van het kapitalisme: ‘Het weet hoe de massa in bedwang te houden. U kunt rustig gaan slapen.’

Hellema heeft absolute voorkeuren. Israël bijvoorbeeld. En kom niet aan Auschwitz. Wie er niet geweest is, wie het heeft van horen zeggen, moet erover zwijgen, heet het. Zelf zat hij als opgepakt verzetsstrijder o.a. in Buchenwald en Flossenbi rg. Daarom heeft hij geen goed woord over voor die ‘la-guerre-c'est-moi goeroe uit Haarlem, hoe heet-ie ook weer’. Hellema keurt ook absoluut af. Met God heeft hij niets, hoewel hij vindt dat met Zijn dood het respect voor de taal, dat Hij staande hield, is verdwenen. Hij bestrijdt de leer van vergiffenis die het christendom voorhoudt (‘alleen een oog voor een oog (...) kan het evenwicht herstellen’) en pleit in de plaats van de erfzonde voor een ethiek van zelfaanvaarding.

Schrijven is voor Hellema het blootleggen van de waarheid met een anatomiemes, ‘opdat de lezer zich bewust wordt van de verschrikkelijke werkelijkheid’. En schrijven kan hij. Zijn twee bladzijden over Westerbork (nooit heeft hij er in zo korte tijd van zoveel mensen afscheid genomen) en nog eens tweeënhalve bladzijde over Buchenwald (waarin een spar wordt gerooid tegen de klok en de dood in) zijn vol-

[p. 138]

maakte verhalen die een wereld afgemeten oproepen.

De joodse genocide, het kapitalisme, de prostitutie: het passeert allemaal de revue in scherpe, ontluisterende analyses, jenseits von Gut und Böse. De democratie heet zwak omdat zij haar tegenstanders en ondermijners het initiatief laat en alleen sancties achteraf kent. Waarom alleen de democratie zich een vrije pers kan veroorloven? ‘De macht in een autoritair systeem is geconcentreerd, duidelijk zichtbaar en daardoor kwetsbaar. De macht in een democratie is opgesplitst, diffuus en daardoor ongrijpbaar. Die kan zich een vrije pers veroorloven.’ In cauda venenum. En dat gaat zo maar door. Deze man beweert mee te huilen met de wolven in het bos, te leven in een bloedbeluste roedel, ‘want er moet eten op tafel komen en brood op de plank.’

Maar de laatste regels van deze meer dan tachtigjarige die zegt geen zin meer te hebben, bakenen af wat rest: ‘Trots als eigendom, eenzaamheid als vrijheid, verachting als verweer.’

Hoe moeilijk het genre van reflecties wel is, blijkt uit de vergelijking met een gelijkaardig boek. De romancier en vertaler (o.a. van Casanova) Theo Kars besloot toen hij zestig werd een boek te schrijven dat de som van zijn leesen levenservaring zou bevatten, een vademecum voor de stormen van het leven zoals stoïcijnen dat plachten te schrijven. Het is een gids geworden voor een voorzichtig hedonisme dat zijn mosterd haalt bij auteurs als de Spaanse jezuïet Gracian, de Franse moralisten en aforisten La Rochefoucauld en Chamfort, de schrijvers Montherlant en Somerset Maugham. Kars maakt geen aanspraak op oorspronkelijkheid. Hij wil naar eigen zeggen als steun en toeverlaat een netwerk van geestverwanten bij elkaar schrijven en een filosofische garderobe samenstellen. Maar het praktisch verstand waarmee hij zwaait, is weinig opwindend: zwijgen in tijden van massahysterie; geen kinderen hebben om vrijgekomen tijd, geld en energie te gebruiken ‘om een gerieflijk bestaan op te bouwen’. De calculerende volgeling van Epicurus (een maximum aan lusten nastreven en een minimum aan lasten) lijkt hier wel heel sterk op de

Vertrek uit Westerbork naar Auschwitz - Foto RIOD, Amsterdam.

calculerende burger, zeg maar bourgeois. De ondertitel van dit boek (Klein handboek voor non-conformisten) lijkt mij dan ook misplaatst. ‘Hoe meer uniformen, hoe meer eenvormigheid en hoe benauwder de mentaliteit’ zal wel non-conformistisch bedoeld zijn, maar misschien is de verdediging van het uniform (dat de geest van de drager ervan ook kan vrijhouden) vandaag wel non-conformistischer. En ernaar streven ‘alleen kennis te verwerven die we kunnen gebruiken’ lijkt me de meest conformistische kreet die je vandaag hoort. Zeker als Kars eraan toevoegt: ‘Waar het vóór alles om gaat, is dat wij weten waar wij de informatie kunnen vinden die wij eventueel nodig hebben.’ Voilà het oorverdovende paradigma van het economische nutsdenken. Kars heeft een boek vol mooie gemeenplaatsen geschreven, grossierend in auteurs die mij nochtans dierbaar zijn, maar die hier onschadelijk lijken gemaakt. Als dat praktisch verstand is, geef mij dan maar de woede: ‘Na het concentratiekamp wenkte een burgerlijk bestaan als het grootst denkbare avontuur’ (Hellema).

Luc Devoldere

hellema, De woede van de wind. Reflecties, Querido, Amsterdam, 2003, 123 p.
theo kars, Praktisch verstand. Klein handboek voor non-conformisten, Querido, Amsterdam, 2003, 192 p.