Ons Erfdeel. Jaargang 47

De zwarte steen

Hoe kan je het nieuwste boek van Geert van Istendael het best omschrijven? Een futuristische roman, een fabel over de toekomst van Europa of een sprookje over een oud, kleurrijk en niet gestroomlijnd leven? Wellicht is er van dat alles wel wat terug te vinden in De zwarte steen. Maar het is wel het verhaal van Nicolaas Hemers, journalist bij Radio Brussel, die in het jaar 2092 achtereenvolgens zijn baan verliest na een ruzie met zijn hoofdredactrice en door zijn Griekse vrouw Penelope in de steek wordt gelaten. Als een tegendraadse Odysseus gaat hij dan maar op reis, deze Hemers, anagram van Hermes, de god van reizigers en dieven. Want in een boze bui heeft Nicolaas een stuk zwarte steen uit het kantoor van zijn baas gestolen, een miraculeuze steen die zij, ondanks een dreigende vloek, op haar beurt ontvreemd had.

In 2092 zit de eenentwintigste eeuw, ‘de onze, de wreedste van alle’ er bijna op. Europa is verdeeld in twee afgebakende zones. Er is een welvarend gebied met Brussel als hoofdstad, de Europese Unie of het Richtlijngebied, waar West-Vlaanderen en Holland net als Beieren en Engeland opvallend genoeg niet meer toe behoren. En daarvan gescheiden is een ander, ‘gekapseisd’ Europa, een aan zijn lot overgelaten wingewest, een reservoir van goedkope arbeid, uitgeput door ziekten en burgeroorlogen en met een achterlijke economie. Migranten uit Zonië of Onland staan in de rij en vechten bij de streng bewaakte grensposten om in het rijke Europa binnen te komen. De wegen zijn er vernield, dorpen en steden in bendeoorlogen verwoest, centraal bestuur is er onbestaande en het land vegeteert in een Afrikaanse chaos. Het lijkt wel, zoals Geert van Istendael het beschrijft, op een hedendaags Liberia verplaatst naar Midden-Frankrijk.

De werkloze journalist Nicolaas Hemers krijgt van een concurrent de opdracht om uit dit gevaarlijke en onbetreden gebied reportages mee te brengen, maar hij gaat ook op zoek naar zijn grootmoeder, een begaafde wiskundige en een levenslustige vrouw, die op een dag uit Brussel verdwenen is, wellicht ter hellevaart naar Onland vertrokken. (Behalve Hermes is Nicolaas Hemers ook een beetje Orpheus). Ze heet Belyce, een anagram van Cybele, de Phrygische moedergodin die in de vorm van een meteoorsteen werd vereerd. Na een extatisch be-

[p. 132]

schreven storm komt Hemers terecht in ‘de Welsteen’, een aan Wuthering Heights herinnerende herenboerderij op het Franse platteland. Daar woont, samen met zijn sinistere butler en een dwergachtige kokkin, een oude man die de Grote Commissaris zou zijn, de onzichtbare peetvader van het achtergebleven Europa. Hemers biedt zijn reisavonturen aan - subjectieve klankreportages - in ruil voor onderdak, conversatie en de laatste Bourgondische eetfestijnen, want de storm heeft de diepvrieskoelkasten op het landgoed buiten werking gesteld en de omgewaaide bomen vormen een barrière voor de buitenwereld. Het bederf is begonnen en het rijk van de oude man loopt naar zijn einde.

De zwarte steenscherf, relict van een continue Moedercultus, verbindt in vogelvlucht het prehistorische Europa van menhirs met het wapen van David, de slag bij Azincourt en de val van Antwerpen. De ketting strekt zich eindeloos uit naar verleden en toekomst. ‘De steen is in Waterloo, de steen is er in het slijk en het bloed en het vuur van Verdun, daar waar de kleinzoons van de grote Karel de verdoemde verkaveling hadden getekend die Europa meer dan duizend jaar lang in een wilde jacht van oorlogen mee zou sleuren. De scheur in Europa vandaag is een andere. De steen is gebleven.’ De vertelling wordt voortgestuwd naar de hereniging van brokstuk en moedersteen en naar een einde dat vernietiging en hergeboorte suggereert, en, eerlijk gezegd, wat snel en gezocht lijkt uitgewerkt. Uiteindelijk komen de verhaallijnen samen in een barokke travestie. Is de Grote Commissaris man of vrouw, grootmoeder of peetvader? Is er sprake van een gespleten Europa of van een eeuwige strijd?

De zwarte steen is in de eerste plaats een felle satire op het rijke, afgesloten, onder regels bedolven nieuwe Europa, opgedroogd in zijn kleur- en smaakloze rationaliteit, dat aan machtsspelletjes, uitsluiting en hypocrisie ten onder gaat. Het andere, arme Europa is een

Geert van Istendael (^o 1947) - Foto David Samyn.

hel, maar ‘wie de hel niet wil zien, krijgt nooit de hemel te zien’. Wie zijn zintuigen verliest, zijn levenslust inperkt in reglementen, zijn taal in dienst stelt van leugen en uitbuiting en ontmant in ambtenarenjargon, verliest een deel van zijn menselijke eigenschappen. Maar er schuilt behoorlijk wat dubbelzinnigheid in deze archaïsche wereld. (‘Zodra de rook optrok zou hij vaststellen dat de waarheid in de Welsteen even verwaarloosbaar was als de waarheid in Brussel’). De Grote Commissaris, verschanst in zijn geroofde en geredde bibliotheek, stinkend rijk in een arm land, zuipt en schranst in ultieme en wanhopige overdaad, net als de feestende zelfmoordenaars in La Grande Bouffe van Marco Ferreri. In het achtergebleven en uitgebuite Europa huizen zeker geen nobele wilden, wel volbloed schurken die overleven zonder het klatergoud van de hypocrisie. Ik geef toe: er zitten duistere kanten aan deze futuristische conte moral. Waarom laat Penelope haar journalist plots in de steek? Wie is de uitzinnige Dorothea van Dimondijn? Geert van Istendael is geen minutieus plotbouwer. Zijn vertelling drijft op de zwierige dialogen van een jongensboek of stripverhaal en op de exuberante woordenschat van een ancienne cuisine-recept.

[p. 133]

De grote troef van dit boek is de zintuiglijke taal die Van Istendael met provocerend plezier laat zingen en ronken, walmen en pruttelen: ‘Uit het huis-, tuin- en keukenwoord koken verrezen kathedralen van geurige metaforen, paleizen opgetrokken uit etherische aroma's.’ De wijze waarop gegeten en gedronken wordt, geroken en geproefd, geluisterd en gesproken, met alle verwarring van laatkomers die van planten en dieren nog net de namen kennen, is op zichzelf al een statement en een daad van verzet: sensueel en ongeremd, van een overdadige en niet te stoppen variatie, die een oud verlangen verraadt. Het is de taal van het volledige leven die Geert van Istendael, betrokken waarnemer en zintuiglijk dichter, gulzig celebreert.

Johan de Haes

geert van istendall, De zwarte steen, Atlas, Amsterdam / Antwerpen, 2003, 239 p.