Ons Erfdeel. Jaargang 47

De esthetica van de productiefout.
Ontwerpen van Hella Jongerius

Hella Jongerius behoorde in 1994 al tot het vermaarde groepje Nederlanders dat met zijn groepstentoonstellingen in Milaan tijdens de meubelbeurs furore maakte en het nieuwe Nederlandse design op de wereldkaart zette. ‘Droog Design’, zoals de groep zich noemde, werd in een mum van tijd een internationaal begrip, maar tien jaar later blijkt het effect van hun verfrissende conceptuele benadering al te tanen. Het originele en diepzinnige is er een beetje af. In het kielzog van de gedreven vernieuwers van het eerste uur volgden te veel epigonen. Achteraf blijkt Hella Jongerius zonder twijfel een van de interessantste ontwerpers die Droog Design heeft voortgebracht. Zij is er intussen in geslaagd, onafhankelijk van de groep, een stevige internationale reputatie op te bouwen.

Het was niet zo verwonderlijk dat de jury van de tweejaarlijkse Designprijs Rotterdam in 2003 aan de alarmbel trok. In hun rapport maakten de juryleden melding van ‘een verminderde invloed van het Nederlandse ontwerp’. Ze vonden het hoog tijd om keihard de strijd aan te binden tegen elke vorm van ‘leukigheid’. Het winnende ontwerp van de prestigieuze designprijs moest maar weer eens onze tijd reflecteren, een persoonlijk statement zijn en duidelijk het handschrift van de maker dragen. Het product mocht ook geen toevalstreffer zijn: de maker moest een interessant oeuvre hebben waarvan verwacht werd dat het over twintig jaar nog steeds als belangrijk zou gelden. Hella Jongerius kreeg de prijs voor haar meubelbekledingsstof ‘Repeat’ voor Maharam New York. Zeer ongebruikelijk - en absoluut oncommercieel - is dat het patroon van haar ‘Repeat’ pas na drie meter wordt herhaald. Omdat de stof bestaat uit verschillende dessins kan de stoffeerder van elke stoel een unicum maken. Tegelijk blijft een groepje van die fauteuils toch een eenheid vormen, omdat ze uit dezelfde stof ontworpen zijn. Dat effect van ‘individualiteit’ binnen een ‘familie’ was in dit geval een vraag van opdrachtgever Maharam, maar het is erg typerend voor het werk van Jongerius. Ze slaagt er telkens weer in om aan seriedesign een individueel, gepersonaliseerd karakter mee te geven.

Hella Jongerius werd geboren in 1963. Na een eerste opleiding in de schrijnwerkerij, waar-

[p. 110]

in ze niet de verhoopte voldoening vond, ging ze studeren aan de gerenommeerde Design Academy van Eindhoven. Ze was nog maar pas afgestudeerd toen ze door Droog Design werd opgemerkt Haar ‘Soft Vase’, een zachte, plooibare vaas van polyurethaan (waarvan ze als studente al een badmat had ontworpen) sloot perfect aan bij de geest van de Nederlandse vernieuwersgroep die een nuchtere, ‘droge’ aanpak verdedigde. Ook Jongerius liet het modernistische adagio ‘form follows function’ voor wat het was ten gunste van een experimenteler ‘form follows concept’. Tot in 1999 werd elknieuw ontwerp van Jongerius onmiddellijk opgenomen in de Droog-collectie. Erg bekend is haar zachte, plooibare lavabo, een ander product van haar materiaalexperimenten met polyeruthaan. (afb. 1)

‘Ik zat in een uitermate luxueuze positie’, zegt ze over zichzelf in die periode. ‘Het enige wat ik moest doen was ontwerpen; Droog verspreidde mijn werk over de hele wereld.’ Sinds 2000 runt ze nu haar eigen designstudio: het ‘JongeriusLab’. De indrukwekkende lijst van projecten, musea en galeries (o.a. Design Museum Londen, MoMa New York, Centraal Museum Utrecht, Kreo Parijs), opgenomen in de recent verschenen Engelstalige monografie van haar werk, maakt het moeilijk te geloven dat Jongerius nog maar tien jaar als professioneel designer aan de slag is. Onder haar opdrachtgevers mag ze tal van grote huizen rekenen: Arabia, Cappellini, Donna Karan, Ittala, Maharam NY, Rosenthal, Koninklijke Tichelaar, Makkum, Swarovski, Hermès, maar op.

Het moet in 2001 geweest zijn dat in de glossy magazines geschreven werd over de nieuwste vorm van ontspanning bij de jetset en fashion addicts. Tussen twee catwalks door kon je de duurste mannequins in hun kleedkamers met borduursetjes op hun knieën aantreffen. Dat soort ongerijmde taferelen zijn niet ongewoon in het JongeriusLab. Coole jonge meiden - bepaald niet het soort dat je in de kantklosclub van het begijnhof verwacht - zijn er

Afb. 1, Hella Jongerius, ‘Pushed Washtub’.

minutieus en geduldig aan de slag met naald en draad. Ze borduren bijvoorbeeld op keramieken vazen, of op tafellakens waaraan serviesstukken zijn vastgemaakt. Hoe eigentijds ook, de techniek komt op z'n minst anachronistisch over. Zo'n ‘authentiek’, arbeids- en tijdsintensief handwerk, dat elk stuk uniciteit verleent, dat altijd de sporen van onvolmaaktheid draagt (nooit zul je de gaafheid en perfectie bereiken van een volledig geautomatiseerd proces), komt binnen het strikte moderne en functionele denken natuurlijk over als nodeloos excentriek en sentimenteel: nostalgie naar tradities die de technologie overbodig heeft gemaakt, een irrationele behoefte om de klok achteruit te draaien.

Maar we mogen het Designlab Hella Jongerius vooral niet verwarren met een folkloristisch knutselatelier. Het ligt voor de hand dat Jongerius zich niet eenduidig romantisch afzet tegen hightech industriële processen of kunstmaterialen. In haar Phaidon-monografie noemt ze zich schatplichtig aan het postmodernisme. Dat is een ongewone uitspraak binnen het huidige designmilieu, waar het begrip postmodernisme haast automatisch aan de Italiaanse Memphis-theoretici van de jaren 1980 gekoppeld wordt, met hun grote hang naar ironie, pastiche en ideologiekritiek. Om de grote geste van de wereldverbeteraar, om ironie of ideologiekritiek is het Hella Jongerius en de meeste van haar generatiegenoten zeker niet in de eerste plaats te doen. Hun vanzelf

[p. 111]

sprekende uitgangspunt is veeleer dat de oude opposities tussen ambacht en industrie, unicaat en serieproduct, origineelen kopie, natuurlijk of artificieel hun betekenis al langhebben verloren. Voor Jongerius is het bijvoorbeeld relevanter te onderzoeken hoe hetproduct communiceert met degebruiker, hoe het de identiteit van de hedendaagse consument versterkt. Het industriële proces, het maakproces, dewerkvloer,... interesseert haar. Daar doet ze ook inspiratieop. (Ze is absoluut niet hetsoort designer dat ontwerpschetsen begint te maken aande tekentafel in de beslotenheid van een designstudio). Ze is gefascineerd door allerlei kleine toevalligheden: het onvolmaakte, het onbedoelde, het ‘mislukte’, ... In de unieke barstjes en scheuren die oncontroleerbaar in het maakproces sluipen, schuilt voor haar het affectieve potentieel dat de relatie tussen gebruiker en product sterker zal maken. De kras op het mooie oppervlak wordt een decoratief accent. Breder genomen experimenteert ze met alle mogelijkheden die aan een gloednieuw, smetteloos in-dustrieel product van dertien in een dozijn een eigen identiteit en ziel kunnen geven. Die zoektocht verklaart waarom haar ontwerpen zo vaak in een tussengebied vallen. Het zijn grensgevallen tussen design en kunst, tussen functionaliteit en onbruikbaarheid, tussen materialiteit en statement. Niet alleen de productiemethoden en materialen, ook de tijdperken en registers schudt ze door elkaar. In één product verenigt ze de gemengde gevoels-matigheden verbonden aan avant-garde en ouderwets; kostbaar en banaal, uniek en alledaags, gewild en toevallig, origineel en kopie, kunst en kitsch. Soms ligt het verhaal al vast in de naamgeving van een ontwerp. In 1998 bracht ze de beperkte reeks keramische vazen uit met de naam ‘7 Pots / 3 Centuries / 2 Ma-terials’. (afb. 2) Een erg onorthodoxe, nietvormgerichte, esthetische aanpak kenmerkt al haar werk. Haar ‘Blizzard Bulbs’-lampen-reeks bestaat bijvoorbeeld uit grillig (haast ‘slordig’) handgeblazen glaskappen op kleine

Afb. 2, Hella Jon gerius, ‘7 Pots / 3 Centuries / 2 Materials’.

blauwe kampeergasbrandertjes (opdracht van Frozen Fountain, Amsterdam). In het ‘My Soft Office’-concept (in opdracht van het MoMa, New York) stelt ze kille technologische werkinstrumenten als beeldschermen of klavieren voor in een nauwe samenhang met huiselijke activiteiten zoals eten en slapen. Haar Kasese-stoel voor Cappellini verschilt in niets van een primitief opklapbaar houten zitkrukje dat ze in Afrika opduikelde, behalve dan dat Jongerius hem uitvoerde in hightech koolstofvezel, overtrokken met lowtech vilt of schapenvel. Haar prachtige, recente werk voor Koninklijke Tichelaar, Makkum of voor stoffenuitgever Maharam komt dichter dan ooit bij het concept van unieke industriële massaproducten op individuele maat.

Christelle Méplon

louise schouwenburg, Hella Jongerius, Phaidon, Londen,2003, 144 p. (Engelstalig)
Zie ook www.jongeriuslab.com.
Begin januari 2004 werd Hella Jongerius verkozen tot designer van het jaar op het Salon du Meuble in Parijs.