Ons Erfdeel. Jaargang 46

Het buitenland en wij

Het spookt in het Nederlandse consulaat-generaal in Istanboel. De geest van Beyaz Gül, de Witte Roos, waart er rond. Deze Turkse schone was de minnares van Cornelis Calkoen, die in 1727 door de Staten-Generaal werd uitgezonden als gezant naar de stad aan de Bosporus. Toen Calkoen in 1744 naar Dresden werd overgeplaatst, kon ze hem niet volgen. Volgens de overlevering stierf ze kort daarna aan een gebroken hart. Calkoen zelf zou nooit meer op Turkse bodem komen: na zijn termijn in Dresden werd hij opnieuw tot ambassadeur in het Ottomaanse rijk benoemd, maar vlak voor zijn vertrek naar de Levant overleed hij op 67-jarige leeftijd.

Als Nederlandse vertegenwoordiger in het Ottomaanse rijk zorgde Calkoen in de eerste plaats voor een netwerk van consuls en vertalers in de belangrijkste havensteden. Zo bevorderde hij de handelsrelaties tussen zijn vaderland en Turkije, en kreeg hij toegang tot het hof van de sultan, wat er vervolgens weer toe leidde dat hij in 1737 met succes kon bemiddelen tussen Ahmed III en de Russische tsaar.

Reeds in 1699 trok de schilder Jean Baptiste Vanmour, afkomstig uit het Frans-Vlaamse Valenciennes, samen met de Franse ambassadeur De Ferriol naar Istanboel. In opdracht van De Ferriol maakte hij er een honderdtal schilderijen van de plaatselijke bevolking. Deze werken werden in prentvorm uitgegeven en zouden

[p. 790]

het beeld bepalen dat men in West-Europa had van de bewoners van het Ottomaanse rijk. Gaandeweg ging Vanmour zich bekwamen in audiëntietaferelen. Dat bleek een prima commerciële zet te zijn, want ambassadeurs van andere mogendheden kwamen eveneens bij hem aankloppen om de belangrijke momenten in hun diplomatieke leven vast te leggen. Cornelis Calkoen was behalve een behendig diplomaat ook een groot kunstliefhebber. Het is dus niet verwonderlijk dat hij contact zocht met Vanmour en de schilder uitnodigde om met hem mee te gaan op audiëntie.

Op de tentoonstelling De Ambassadeur, de sultan en de Kunstenaar: op audiëntie in Istanboel (1727-1744), die van 4 juli tot 26 oktober 2003 liep in het Rijksmuseum in Amsterdam, bleek dat Calkoen niet alleen zijn bezoeken aan Ahmed III liet vereeuwigen door Vanmour. Naast de audiëntietaferelen en portretten van hofdignitarissen zitten er ook schilderijen van verschillende Turkse volkstypen in de collectie. Daarnaast zijn er gedetailleerde afbeeldingen van een Turkse kraamkamer, een eerste schooldag, bruiloften én een portret van de leider van de opstand die een eind maakte aan het bewind van Ahmed III in 1730. Calkoen liet zijn uitgebreide kunstcollectie na aan de Directie van de Levantsche Handel. Na allerlei omzwervingen kwamen de werken in 1902 in het Rijksmuseum terecht. Al deze schilderijen moeten na restauratie een plaats krijgen in de permanente presentatie in het nieuwe Rijksmuseum, dat volgens de planning medio 2008 gereed zal zijn.

Nederland is al sinds 1612 officieel vertegenwoordigd in Turkije (wie overigens meer wil weten over de contacten tussen beide landen kan terecht in het Historisch Museum Turkije-Nederland in Hoorn). Tot 1639 was Mr. Cornelis Haga de eerste ambassadeur van de Republiek der Verenigde Nederlanden aan het Ottomaanse hof. Zijn aanwezigheid stond meteen garant voor een aanzienlijke verbetering van de Nederlandse handelscontacten in de Levant. Haga werd er persoonlijk wel niet

Jean Baptiste Vanmour, ‘Ambassadeur Cornelis Calkoen op audiëntie bij de grootvizier in diens yali aan de Bosporus, 12 augustus 1727’, ca. 1727-1737, olie op doek, 92,5 × 129,5 cm, Rijksmuseum, Amsterdam.

veel beter van. Om de gunst van de stugge hoge Ottomaanse functionarissen te kopen, moesten er steekpenningen op tafel komen. De Staten-Generaal waren uiterst tevreden met de bereikte successen op handelsgebied, maar konden geen begrip opbrengen voor Haga's ‘ongeautoriseerde’ uitgaven: die moest de man maar uit eigen zak betalen. Daarbij kwam nog dat Haga niet eens over een passende residentie kon beschikken.

Haga had er terecht zwaar de pest in dat hij, in tegenstelling tot bijvoorbeeld zijn Franse ambtsgenoot, geen passende uitvalsbasis had. Een ambassadeur in het Ottomaanse Rijk moest nu eenmaal flink kunnen uitpakken. De sultan was een man van pracht en praal die graag indruk maakte op zijn buitenlandse bezoekers. Audiënties verliepen volgens een strak protocollair patroon. Zoals te zien is op de schilderijen van Vanmour kwamen de gasten steeds over het binnenhof het Topkapi-paleis binnen: daar zaten de janitsaren aan de dis, elitesoldaten die de militaire macht van de sultan moesten etaleren. Op een ander doek van Vanmour zien we hoe deze dandy-potentaat Calkoen verblijdt met een met bont afgezette kaftan. De Nederlandse gezant overhandigt de sultan fluwelen stoffen, kostbare lakens, een verrekijker en een paar Hollandse brandspuiten.

Pas met de komst van de Nederlandse gezant Jacobus Coljer kwam er in 1714 een deugdelijk ambassadegebouw in Pera (nu Beyoglu), het stadsdeel van Istanboel waar tot op heden

[p. 791]

de meeste buitenlandse vertegenwoordigingen gehuisvest zijn. Cornelis Calkoen kocht het gebouw van de weduwe van zijn voorganger. Dit zogenaamde ‘Palais de Hollande’ is het oudste bezit van het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken in den vreemde. Na een paar branden werd het in 1858 helemaal herbouwd in de stijl van een palazzo door de Italiaanse architect G.B. Barborini.

In 1944 verhuisde de Nederlandse Ambassade definitief naar Ankara, de nieuwe hoofdstad van Turkije sinds het einde van de onafhankelijkheidsoorlog. Het ‘Palais’ in Istanboel werd zo vanaf 1947 het onderkomen van de consul-generaal. In juni 2002 opende het gebouw na een paar jaren van grootschalige renovatie opnieuw de deuren. Bij die gelegenheid verscheen Marlies Hoenkamp-Mazgons Palais de Hollande te Istanboel-Het ambassadegebouw en zijn bewoners, een boek dat ook in het Engels verscheen en ineen recensie op Turkish Daily News Online als ‘very good reading, comprehensive and highly enjoyable’ wordt aangeprezen.

En Beyaz Gül, de ontroostbare minnares van Calkoen? In de muur van de tuintrap van het opgeknapte ‘Palais’ bevindt zich nog steeds een ingemetseld beeldje van de Witte Roos. En op duizenden kilometers daarvandaan, in het land waar haar geliefde opgroeide, bloeide tijdens de tentoonstelling in de voortuin van het Rijksmuseum een andere bloem: een lila-kleurige langstelige tulp, speciaal voor deze gelegenheid met de naam ‘Topkapi’ bedacht.

‘In 2004 brengen Antwerpen en LILLE-2004 Culturele Hoofdstad van Europa, de bekendste Belg weer onder ieders aandacht. Maar hoe goed kennen we hem eigenlijk? P.P Rubens de schilder is slechts een startpunt. Verschillende tentoonstellingen vormen een aanleiding om de meester van de Vlaamse Barok ook als graficus, als ontwerper, als verzamelaar, als leermeester en als inspirator te (her)ontdekken.’ Dat kon men in september 2003 lezen op www.rubens2004.be. Terwijl er in het Palais des Beaux-Arts in Rijsel een grote overzichtstentoonstelling zal lopen van maart tot juni 2004, komen in Antwerpen ook Rubens de verzamelaar, Rubens en zijn bibliotheek, Rubens en de grafiek, en het landschap van Patinir tot Rubens aan bod. Deze laatste tentoonstelling zat trouwens eerst in Villa Hügel in het Duitse Essen, reisde eind november 2003 naar Wenen en zal pas eind april 2004 het Antwerpse Koninklijk Museum voor Schone Kunsten aandoen.

Kortom: in 2004 zal Rubens weer volop in de belangstelling staan. Op zijn thuisbasis is hij er alvast helemaal klaar voor: het standbeeld op de Groenplaats werd grondig gereinigd en tijdens de Antwerpse Cultuurmarkt konden de bezoekers dankzij een stelling eindelijk tot aan de enkels van de Meester en zelfs iets erboven reiken.

Maar ook aan de vooravond van zijn ‘herontdekking’ was Pieter Paul al niet uit de kolommen van de kunstbladen weg te slaan. Op 14 september 2003 bevestigde het Duitse parket een bericht in Der Spiegel: een schilderij van Rubens dat al 58 jaar vermist is, zou zich in Moskou bevinden. Het doek ‘Tarquinius en Lucretia’ werd in 1945 ontvreemd uit het Schloss Rheinsberg buiten Berlijn en zou zowat tachtig miljoen euro waard zijn. In de lente van 2003 dook er plots weer een spoor van op toen het aan een Duitse culturele stichting te koop werd aangeboden. Het parket van Potsdam onderzocht een groepje Zwitsers en Russen, die mogelijk betrokken waren bij pogingen om het schilderij te verkopen. Intussen is het schilderij weer boven water gekomen en heeft het al voor een dispuut gezorgd tussen Russen en Duitsers over de zogenaamde ‘trofeekunst’.

Ook buiten de ongemeen spannende wereld van kunstroven, Russische maffia én culturele stichtingen deed Rubens het goed. De Vlaamse zalen in de Hermitage te Sint-Petersburg, waar maar liefst 52 schilderijen en tekeningen van Rubens hangen, kregen met Vlaamse financiële steun een grondige opknapbeurt, en Patricia Ceyssens, Vlaams minister van Buitenlands Beleid, mocht ze begin september 2003 feestelijk openen. De Hermitage, die vanaf februari 2004 overigens een dependance in Amsterdam zal hebben, stelde ook de tentoonstelling Rubens and his Age samen, die tot 18 september 2003 gedurende bijna een jaar te zien was in het Guggenheim in Bilbao. En daarnaast is er in Londen nog tot 8 februari 2004 Peter Paul Rubens: A Touch of Brilliance. Het gaat hier om de eerste vrucht van het samenwerkingsverband dat het Courtauld Institute of Art en de Hermitage eerder dit jaar bezegelden. Deze tentoonstelling be-

[p. 792]

staat voornamelijk uit olieschetsen, gerelateerde tekeningen en een paar kleinere schilderijen. Al deze werken komen uit de complementaire collecties van beide instellingen, aangevuld met een aantal bruiklenen uit Britse musea. De schetsen bieden niet alleen een kijk op de werkmethode van de kunstenaar, maar tonen ook werk dat in situ verloren gegaan is, zoals bij de olieschetsen en krijttekeningen voor de plafondschilderingen in de jezuïetenkerk in Antwerpen.

Het moge dus duidelijk zijn dat ‘Rubens leeft’. In 1997 schreef Richard Dorment in The Art Newspaper: ‘he makes me feel slightly queasy. Rubens never allows your eye to come to rest, but takes it on a rollercoaster ride (...) As my eye darts from one anecdotal incident to the next, I long for the clarity of Poussin’. Dorment had het hier over de landschappen, maar ook andere werken van Rubens, met hun barokke en haast vulgaire pathos, met de ordinaire lust van zijn weelderige vrouwenfiguren enz., zijn vaak onder vuur genomen. Maar al dit kunstkritische geweld kan niet beletten dat Rubens een survivor is: je kunt proberen de kunstenaar te minimaliseren, maar niet het begrip. En daarom zullen er over de hele wereld altijd volslanke dames zijn die zich in contactadvertenties als ‘Rubens Lady’ omschrijven.

Op 3 juli 2003 werd in aanwezigheid van de Vlaamse minister-president Bart Somers en de ministers Patricia Ceyssens en Paul van Grembergen het Flanders House in Londen feestelijk ingewijd. Na Den Haag, Parijs en Wenen heeft nu ook Londen een huis waar de Vlaamse bevoegdheden onder één dak behartigd worden. Want naast de Vertegenwoordiger van de Vlaamse Regering houden ook Export Vlaanderen en Toerisme Vlaanderen kantoor op Cavendish Square, op wandelafstand van Oxford Circus. Zo is Vlaanderen de eerste regio met wetgevende macht die in het Verenigd Koninkrijk een eigen vertegenwoordiging opent.

Patrick van Caeckenberghs ‘Hemelpoort’ (links) in het Flanders House te Londen.

De Stichting Ons Erfdeel mocht op 10 september 2003 als eerste van dit fraaie ‘Grade II listed’ negentiende-eeuwse pand (gehuurd voor 999 jaar) gebruikmaken om het elfde jaarboek The Low Countries. Arts and Society in Flanders and the Netherlands en het nieuwe boek Contemporary Dance in the Low Countries voor te stellen. Een honderdtal gasten werd er met Britse flair verwelkomd door Nic Vandermarliere, Representative of the Flemish Government. Luc Devoldere, hoofdredacteur en afgevaardigd-bestuurder van de Stichting Ons Erfdeel, deed daar nog een schepje bovenop met From The Low Countries with T(ender) L(oving) C(are), een al even stijlvolle voorstelling van de bovengenoemde boeken. Vervolgens lazen Joke van Leeuwen en Anne Provoost in het Engels uit eigen werk voor. De avond werd afgesloten door de Britse schrijver Paul Binding, die het kort had over zijn pas verschenen boek over de Vlaamse cartograaf Ortelius en een paar gedichten van Richard Minne in Engelse vertaling voorlas. En zo kregen de aanwezigen net voor de receptie nog de heerlijk opportunistische raad uit Minnes ‘Vademecum voor de dichter’ mee: ‘Despise the solid burgher / But drink deep of his flagon’.

Flanders House, 1A Cavendish Square, London W1G OLD, tel. [phone], fax [phone].

[p. 793]

Tot slot nog iets over dieren. Het liefste konijn van Nederland, het langorige meisje met het verrukkelijke x-mondje, kortom Nijntje, is sinds begin september werkzaam als ambassadeur voor het familietoerisme in New York. De officiële indiensttreding vond plaats in de speelgoedwinkel FAO Schwartz, uiteraard in het bijzijn van Dick Bruna. Deze is ervan overtuigd dat zijn eeuwig vierjarig geesteskind de taak van ‘New York City Family Tourism Ambassador’ wel aankan. Per slot van rekening bekwaamt ze zich al 48 jaar in knuffelbaarheid op tasjes, kaartjes, posters, T-shirts en natuurlijk in de onovertroffen Nijntje-boeken, die zichzelf tot de zeldzame publicaties mogen rekenen waarin geen woord te veel staat. Maar er zijn wel 80 miljoen exemplaren van verkocht, en dat in 41 talen.

New York twijfelt er niet aan dat dit jonge maar ervaren meisje de perfecte verleidster is om nog meer buitenlandse toeristen met jonge kinderen naar the Big Apple te lokken. En dus werd Miffy loves New York City aan de indrukwekkende productie van Dick Bruna toegevoegd. Het is een fotoboek van bekende plaatsen in de stad, waarin het Utrechts konijntje werd gemonteerd. En terwijl Nijntje, oftewel Miffy, zo rondstruint in Grand Central of op Coney Island, is iedereen zeer tevreden zonder dat er rechtstreeks geld aan te pas komt. NYC&Company, zeg maar de New Yorkse dienst voor toerisme, werkt aan de knuffelfactor van de stad en Dick Bruna kan de Amerikaanse markt gaan bestormen.

Filip Matthijs