Ons Erfdeel. Jaargang 46

‘Wollt Ihr die totale Poesie?’
De verzamelde gedichten van Hans Verhagen

Hoewel sommige dichters hun uiterste best doen om de samenhang tussen hun leven en hun werk zo klein mogelijk te doen lijken, valt niet te ontkennen dat poëzie een bijproduct van het leven is. Maar zoals het bij industriële voortbrengselen als stofzuigers en roomkloppers niet tot extra gebruiksgenot leidt als men de biografieën van de ontwerpers paraat heeft, is ook veel poëzie goed leesbaar en interpreteerbaar zonder dat men weet heeft van de dagelijkse beslommeringen van de dichters. Wie zou, behalve uit ordinaire menselijke nieuwsgierigheid, behoefte voelen kennis te nemen van de levensverhalen van J.C. Bloem, Gerrit Komrij of Hans Faverey, om drie totaal verschillende dichters te noemen? Hun werk is weliswaar herkenbaar als iets eigens, maar meer dan summiere informatie over geslacht en jaar van geboorte en overlijden heeft de lezer niet nodig. Het werk kan op eigen benen staan en wil dat ook.

Of de poëzie van Hans Verhagen het zonder biografische achtergrond kan stellen, is nog maar de vraag. Zeker is dat de dichter niets nalaat om het verband tussen leven en werk te benadrukken. Verhagen is een hartstochtelijk levende man die, althans in de jaren zestig en zeventig, altijd precies daar was waar ‘het gebeurde’ en uiterst gevoelig was voor de tijdgeest, zelfs een van de voornaamste woordvoerders daarvan was, wat de populariteit van zijn eerste drie bundels verklaart. Boeken werden opgedragen aan geliefden die de lezer geacht werd uit interviews te kennen, aantekeningen achterin de bundels gaven uitvoerige informatie over volgorde en omstandigheden van het ontstaan van de afzonderlijke reeksen. Ook in het recent verschenen verzameld werk is die informatie opgenomen, terwijl het Schrijversprentenboek bulkt van de - soms gênante - feiten die de samenstellers alleen uit de mond van de dichter zelf vernomen kunnen hebben. Misschien heeft het te maken met Verhagens televisiewerk. In ieder geval is het duidelijk dat hij zich niet achter zijn poëzie wenst te verschuilen, maar juist zijn diepste zielenroerselen met de lezer wil delen. Verhagens omgang met de media is eerder die van een popmuzikant dan die van een bezadigd dichter.

Dat een dichter die zijn werk als uitvloeisel van zijn leven beschouwt en de lezer zijn volledige Werdegang wil laten meebeleven, zijn bundels op een andere wijze samenstelt dan een koele verzensmid als Hans Faverey, spreekt vanzelf. Daar komt bij dat Verhagen niet bepaald een oppassend en stabiel leven heeft geleid en, als een romantisch kunstenaar, leeft en schept vanuit heftige, onbegrepen impulsen. De verzamelbundel, die de treffende titel Eeuwige vlam draagt, geeft een fascinerend beeld van dat gedreven, maar ongelijkmatige kunstenaarsleven. Fabelachtig sterke poëzie wordt afgewisseld met modieuze flauwekul en schaamteloze kitsch, sommige gedichten bestaan uit schitterende beelden waarbij je geen enkele behoefte tot interpretatie voelt, bij andere ligt de moraal er zo dik bovenop dat zoeken naar dubbele bodems vergeefse moeite zou zijn. Maar het boek verveelt geen moment, omdat het vuur van de dichter absoluut authentiek is.

Als je de kern van Verhagens dichterschap zou willen omschrijven - gesteld dat levens en oeuvres een kern bezitten - schuilt die in een soms onhandige, maar vaak perfecte synthese tussen de sprankelende beeldtaal van Luce-

[p. 783]

bert en de Rotterdamse nuchterheid van Cornelis Bastiaan Vaandrager en Riekus Waskowsky. Die combinatie van romantische bevlogenheid, maatschappelijk engagement en zelfspot blijkt al uit de titel van zijn eerste bundel, Rozen & Motoren, waarin dit gedicht staat:

Het is niet vrij van rozen
en ook het gebruik van motoren
is aan mijn lichaam niet vreemd.

Ondermijn vermoeide haren kraait
een nachtegaal en knarsetandt
van sterven; het proces
van de stilte, heus, heeft zich
aan mij nog niet voltrokken.

Als Piet Paaltjens een eeuw later had geleefd, zou dit zijn idioom zijn geweest. Typerend is het gebruik van een prozaïsch woord als ‘proces’ naast het poëtische cliché ‘nachtegaal’, terwijl het tussenwerpsel ‘heus’ de lezer tot intimus van de dichter maakt.

De reeks ‘Euthanasie’ uit dezelfde bundel begint met een griezelig gedicht, dat in zakelijke termen het ontstaan van nieuw, tot sterven gedoemd leven beschrijft:

Een eeuwenoud idee, de vrucht van Coca-Cola

Uit 1 idee is de doodstraf ontstaan, in elke cel
een andere infectie

Het voorarrest heeft ruimte voor vergroeiingen

In latere bundels baseert Verhagen zijn gedichten soms op ‘gevonden’ teksten, zoals ook Armando, Sleutelaar, Vaandrager, Buddingh' en Schippers wel deden, maar pure readymades zijn zeldzaam in dit oeuvre. De cyclus ‘Cocon’ uit 1966 berust weliswaar voor een groot deel op de Gids voor Gezin en Huishouding 1964, maar door de manier waarop Verhagen de teksten heeft geïsoleerd en geconcentreerd is een bijna mythische compactheid ontstaan:

Met horten & stoten, de ene keer schiet het [omhoog,
dan weer lijkt het stil te staan.

De pooltoefjes zitten onwrikbaar vast.

Het is zoals Verhagen het expliciet heeft gezegd in het eerste gedicht van De autoriteit van de emotie (1992):

Ik ben de maker niet van het gedicht,
maar zo ontvankelijk mogelijk
d.w.z. van elke tedere connectie ontdaan sta ik
totaal ter beschikking van wat zich tot mij richt -
als een snaar doortrillende dit tijdsgewricht
registreer ik de akkoorden.
Ik ben de verwoorder.

Omdat Verhagen inderdaad de ‘ruimte van het volledig leven’ in zijn poëzie toelaat en zichzelf nooit regels oplegt, heeft hij, meer dan zijn bentgenoten van gard sivik en De Nieuwe Stijl, de ‘totale poëzie’ geschreven die Hans Sleutelaar aankondigde met zijn beruchte vraag: ‘Wollt Ihr die totale Poesie?’

De laatste jaren heeft Verhagen enkele nieuwe hoogtepunten aan zijn oeuvre toegevoegd. Na zwakke bundels als Duizenden zonsondergangen, Kouwe voeten en De autoriteit van de emotie kwam hij in 2000 met Triomfantelijke wandelingen, een grillig boek dat de schwung en hartstocht van Rozen & Motoren evenaart. Het verzameld werk wordt afgesloten met een nieuwe reeks, Uit het halogeen, die tot het beste behoort dat Verhagen ooit geschreven heeft. ‘Maar je voelde je verdommen te verlammen’, zegt Verhagen, en:

revitaliserend als een aapse clown kwam
je onder dekking van de smook uit alle macht
door de loodzware vitrages binnenrollen,
op voltage krijsend, vals en vol vlammen.

Het is gevaarlijk woorden als ‘revitaliserend’ te gebruiken, de alliteratie in de laatste regel is op het randje, maar wat een beeld, wat een energie, wat een volmaakt samengaan van woede en humor! Hier is een dichter aan het woord die nog lang niet gaat zwijgen.

Piet Gerbrandy

hans verhagen, Eeuwige vlam. Verzamelde gedichten 1958-2003, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam, 2003, 560 p.
Tegen alle bloedvergieten en kanariepieten in. Hans Verhagen, dichter, filmer, schilder. Schrijversprentenboek 48, onder redactie van Daan Cartens, Vic van de Reijt, Hans Sleutelaar en Dick Welsink, Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam / Letterkundig Museum, Den Haag, 2003.