Ons Erfdeel. Jaargang 46

De schaduw van de vooruitgang

Op het voor- en achterplat van Arnold Heumakers' jongste essaybundel valt een vliegtuigschaduw onheilspellend op de glaswand van een modern kantoorgebouw. De elfde september dringt zich op, maar de symboliek van het beeld heeft een bredere strekking: de glanzende facade van de moderniteit wordt onverhoeds bedreigd door precies hetzelfde vernuft dat haar voortbracht. De titel van de bundel, De schaduw van de Vooruitgang, neemt daarover de laatste twijfel weg.

Zo'n stelling zal niemand verbazen die het werk van de historicus, literatuurcriticus en filosoof Heumakers kent. Steeds draait het daarin om het ontembare, ongedachte en onverteerbare dat heimelijk de zekerheid van een ogenschijnlijk soevereine orde aanvreet. Op literair vlak werkte hij die gedachte uit in zijn theoretische opstel Onleefbare waarheden (1990) en de essaybundels Schoten in de concertzaal (ondertitel: Over literatuur, politiek en het Kwaad) uit 1993 en - niet minder omineus klinkend - De fatale cirkel uit 1997. Filosofisch peilde hij haar in het wonderlijke dialoogboek De horizon van Buitenveldert. Gesprekken over cultuur en techniek uit hetzelfde jaar.

Ook op het omslag van dat laatste boek vinden we een vliegtuig terug, al enigszins onbehaaglijk in zijn lage landingsvlucht over de torenflats van Buitenveldert onder de rook van Schiphol. Dat beeld zette de toon voor de daarin opgenomen gesprekken, waarin Heumakers samen met de filosoof Wouter Oudemans de kritische maat nam van de westerse cultuur. Technische beheersbaarheid is van die laatste de grondtoon en dat is zowel een zegen als een vloek. De mensheid heeft haar wereld stevig in de hand, maar wordt door diezelfde techniek steeds meer onderworpen aan een roestvrijstalen bestel waarin ze haar menselijkheid verliest.

In De schaduw van de Vooruitgang zet Heumakers deze gedachtegang voort in gesprek met een aantal cultuurcritici, van wie sommigen ook in Buitenveldert al ter sprake waren gekomen (Ernst Jünger, Nicolaas Matsier), naast figuren als Rousseau, Baudelaire, Valéry, De Perron en Charlotte Mutsaers. Even massief als de vliegtuigschim op het omslag valt over allen echter de schaduw van Martin Heidegger, aan wie Heumakers een fascinerend slotessay wijdt. Het is het enige in deze bundel dat nog niet eerder verschenen is en neemt ruim een kwart ervan in beslag.

Net als in zijn gesprekken met Oudemans bepaalt Heidegger de agenda van deze bundel, die niet zozeer een bijdrage aan als wel een kritiek op de cultuurkritiek wil zijn. Steeds vertrekt die laatste immers, zo benadrukt Heumakers, vanuit een absoluut punt van waaraf zij de stand van de cultuur van haar tijd onder vuur neemt. Om haar falen te keren moet er een oorspronkelijke deugdzaamheid worden hersteld die kan variëren van het compromisloos oprechte ‘ik’ van Rousseau tot het ouderwetse fatsoen in het huidige debat van normen en waarden.

Omdat de cultuurkritiek zich op die manier plaatst op een absoluut, archimedisch punt buiten de geschiedenis, slaagt ze er nooit in de problemen van haar tijd werkelijk te raken, zo stelt Heumakers vast. Ze wil altijd terug naar een mythische oorsprong en miskent daarmee dat het wezen van de geschiedenis nu juist veranderlijkheid is. Cultuurcritici, aldus Heumakers, ‘zijn dan ook bijna altijd beter in hun diagnoses dan in hun remedies.’

Juist omdat Heidegger geen cultuurcriticus wilde zijn, kan zijn diagnose voor Heumakers dit dilemma overstijgen. Om dat duidelijk te maken geeft hij in zijn slotessay een uitvoerige inleiding in diens Zijnsdenken, dat tot de meest precieze en toegankelijke presentaties daarvan in het Nederlands taalgebied behoort.

[p. 768]

Vanuit zijn journalistieke achtergrond weet Heumakers de moeizame gedachtegangen en - zo geeft hijzelf toe - soms ‘krankzinnige’ wendingen van Heideggers werk inzichtelijk te maken, ook al kan men het daarbij niet stellen zonder een zekere bereidheid zich - althans een tijdlang - op sleeptouw te laten nemen.

Dat laatste zal ongetwijfeld koren op de molen zijn van de Heidegger-haters die zich in Nederland soms ook al tot Heumakers-haters hebben ontwikkeld. Niet voor niets laat de laatste zijn slotessay voorafgaan door een opstel over vijandschap in de filosofie, waarin Heidegger opnieuw de splijtzwam blijkt. Veelzeggend bekent Heumakers daarin zich niets te kunnen voorstellen ‘bij een filosofische wereld waarin Heidegger de dominante denker zou zijn.’ Blijkbaar slaagt hij er niet in, zo schrijft hij, ‘buiten het gangbare denken van mijn tijd te treden.’

Dat maakt het eens te moeilijker Heideggers pretentie te verzilveren, dat hij zich wezenlijk van de cultuurkritiek onderscheidde. Ook al nam hij de geschiedenis wél ernstig, zoals Heumakers in een helder exposé over diens idee van de Seinsgeschichte laat zien, het boze vermoeden dat dit Zijnsbegrip op zijn beurt een op Heideggers intenties toegesneden archimedisch punt zou zijn, laat zich niet helemaal wegnemen. De consequenties daarvan zijn echter ingrijpend genoeg. Want ontegenzeglijk is Heidegger wel degelijk op een verandering van de mensheid uit, zo radicaal dat ook Heumakers zich daarvan geen voorstelling durft te maken.

Tot een herstel van de verloren menselijkheid, die de inzet is van de cultuurkritiek, hoeft dat echter niet te leiden. Integendeel, op humanistische bekommernissen heeft men Heidegger nooit kunnen betrappen. Daarmee verschijnt ook de bedreiging van de techniek plotseling in een ander licht. Misschien is de schaduw die dendert over Buitenveldert helemaal niet de archaïsche tegenstander maar eerder de bondgenoot van wat Heidegger wil, zo

Martin Heidegger (1889-1976) - Foto AKG London.

suggereert Heumakers. Daarom ‘valt er in Heideggers Zijnsdenken niets te herstellen’ en biedt zijn filosofie al net zo min een ‘remedie’ als de cultuurkritiek - zij het om een heel andere reden.

Met die wending wordt het opstel van Heumakers even adembenemend als onheilspellend. Wat aan gene zijde van de totaal-geworden technologie daagt, is letterlijk onvoorstelbaar: daarin heeft Heumakers gelijk. Wellicht eindigt dit denken inderdaad in de onmenselijkheid die Heideggers aartsvijanden er (op verkeerde gronden) altijd al in hebben vermoed en heet diens ware erfgenaam Houellebecq.

Voor Heumakers kan het daar niet bij blijven, en hij vindt daarin in Heideggers teksten ruime steun. Aan het eind van het technologisch exil-denken ziet hij veeleer een verzoening van de mens met zijn eigen eindigheid dagen en daarmee zijn we weer op vertrouwder terrein, op een haar na gelijk aan dat van het door Heidegger gewraakte existentie-denken. Het is de thuiskomst van de mens: hij ontdekt de dingen opnieuw in hun echtheid en hervindt een taal die opnieuw het ‘huis van het Zijn’ geworden is. Wellicht steekt in dit wenkende visioen nog een laatste humanistische il-

[p. 769]

lusie, die weigert de verandering van de mens door en in de techniek het laatste woord te geven - maar wie zou Heumakers dat kwalijk nemen?

Ger Groot

arnold heumakers, De schaduw van de Vooruitgang. Querido, Amsterdam, 2003, 224 p.