Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 761]

Boeken

Het kantwerk der natuur.
Biografie van Marcel Minnaert

Marcel Minnaert (1893-1970) was Vlaams activist, astrofysicus, hoogleraar, onderwijshervormer, pionier van wetenschap en samenleving, én pleitbezorger van Esperanto. In de vuistdikke biografie die Leo Molenaar aan Minnaert heeft gewijd, komt dit laatste maar sporadisch ter sprake. Toch betekende het veel voor Minnaert. Zijn magnum opus, the Photometric Atlas of the Solar Spectrum uit 1940, verscheen behalve in het Engels ook in Esperanto, als Fotometria Atlaso de la Sunospektro. En dat is vreemd. Esperanto is immers een lakmoesproef voor wereldvreemde idealisten. Wie gelooft dat deze geconstrueerde, gevoelsarme taal in staat zou zijn de wereldvrede ook maar een stap dichterbij te brengen, heeft niets begrepen van het wezen van taal, communicatie en de onbepaaldheid van het menselijk leven. Wereldvreemd was Minnaert echter zo op het oog allerminst. Hij was juist bij uitstek geslaagd in het leven en ondervond wereldwijd erkenning voor zijn wetenschappelijk werk. En toch is het steeds alsof er iets is dat tussen de lezer en hem blijft staan, iets dat maakt dat we hem niet echt nader kunnen komen. Misschien ligt de sleutel daarvoor wel in dat heilig geloof in Esperanto.

Er zijn allerlei goede redenen om een mooie biografie van Minnaert te schrijven. In zijn jeugd heeft hij een actieve rol gespeeld in de Vlaamse Beweging en daarbij de uiterste consequentie getrokken door in 1916 een positie te aanvaarden aan de door de Duitse bezetters vernederlandste universiteit van Gent. Hij vluchtte eind 1918 met zijn moeder naar Nederland en bouwde in Utrecht op het fysisch instituut van W.H. Julius en L.S. Ornstein een nieuwe en glanzende carrière op als astrofysicus. Hij ontwikkelde een standaardmaat voor de intensiteit van de fraunhoferlijnen in het zonlicht (de equivalente breedte), werd hoogleraar sterrenkunde in 1937 en voltooide net voor de oorlog met twee medewerkers de al genoemde fotometrische atlas van het zonnespectrum. Daarnaast zette hij zich in voor de hervorming van het natuurkundeonderwijs en werd hij een gevierd popularisator van de natuurwetenschap. De drie delen van De natuurkunde van 't vrije veld worden tot op de dag van vandaag gelezen. Na de oorlog, die hij gedeeltelijk in het gijzelaarskamp van Sint-Michielsgestel doorbracht, vielen hem in binnen- en buitenland vele eerbewijzen ten deel, zette hij zich, zonder partij te kiezen, in voor beheersing van de wapenwedloop en werkte hij aan de bevordering van het maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef van onderzoekers. Ook bleef hij onvermoeibaar in het populariseren van de natuurwetenschap en heeft hij (met Dijksterhuis) veel gedaan om de herinnering aan zijn staden landgenoot Simon Stevin levend te houden door de uitgave van diens Principal Works. Een overvol, rijk en veelzijdig leven, waarin wetenschap en politiek elkaar voortdurend raakten en waaraan ook een element van dramatiek en tragiek niet ontbreekt, zoals de (vermoedelijke) zelfmoord van zijn oudste zoon Koen in 1963.

Molenaar heeft van dit leven een prachtige biografie gemaakt. Hij beschikte over overvloedige documentatie, sprak met vele tientallen mensen, nam honderden publicaties door en maakte er ten slotte een bij tijd en wijle meeslepend epos van. Al zijn er ook momenten waarop hij mistast. Als hij Minnaerts bemoeienis met de strijd om het onderwijs in mechanica bespreekt en daarbij de experimentele benadering van Minnaert afzet tegen de wiskundige benadering van Dijksterhuis, doet hij ten onrechte Dijksterhuis af als een vertegenwoordiger van de traditionele richting. Dat is niet juist, want de strenge aanpak van Dijksterhuis was net zo revolutionair als die van Minnaert, zo niet radicaler, en stond de meeste leraren net zo min aan als de knutseldidactiek van Minnaert. Ook heeft Molenaar kennelijk niet goed begrepen hoe belangrijk de rol van de directe voorganger van Minnaert als astronoom in Utrecht, A.A. Nijland, aan de opbouw van het zonnefysische onderzoek ter plaatse is geweest. Nijland was degene die al in

[p. 762]

1899 het Utrechtse onderzoek op de zon concentreerde en daarbij Julius op sleeptouw nam. En ten slotte is het vreemd dat Molenaar nergens de mogelijkheid overweegt dat het huwelijk van Minnaert zo'n verkoeling onderging omdat zijn vrouw op een gegeven moment ontdekte dat ze lesbisch was. Maar dat zijn kleinigheden in vergelijking met de rest. Nee, een betere biograaf dan Molenaar had Minnaert niet kunnen krijgen.

Toch blijft Minnaert ook in de biografie van Molenaar uiteindelijk een vreemde voor ons. De oorzaken liggen voor een deel in de persoonlijkheid van Minnaert zelf. Hij was enig kind en vertoont alle vormen van egocentrisme die daarmee gepaard kunnen gaan. Hij was uiterst behulpzaam voor anderen en streed als een leeuw voor zijn maatschappelijke idealen, maar in emotioneel opzicht was het altijd eenrichtingsverkeer. Hij kende geen twijfel, leefde steeds alsof de wereld om hem draaide en had geen oog voor de emotionele verwarring waarin anderen soms konden verkeren: zijn vrouw, zijn kinderen, zijn schoondochter toen haar man (zijn zoon) zomaar verdwenen was (Minnaert wist toen niets beters te doen dan een wereldreis te gaan maken, collega-astronomen in Australië te bezoeken en vanuit Bangkok te informeren of er al iets over Koen bekend was).

Maar dat is niet het enige. Minnaert was een bètawetenschapper en bèta's krijgen alleen biografieën als ze op het vlak van de wetenschap iets bijzonders hebben gepresteerd. Bij Minnaert was dat zeker het geval, daarover bestaat geen twijfel. Maar wat we in zo'n biografie uiteindelijk willen lezen is niet een korte samenvatting van hun wetenschappelijke werk, maar wat ze ermee gedaan hebben, hoe ze hun gespecialiseerde werk hebben gesublimeerd of getransformeerd tot een visie op de mens en de wereld. Ook daarvan is bij Minnaert zeker sprake. Hij ontwikkelde een rationalistische levensfilosofie, gebaseerd op de totale afwijzing van religie en mystiek, op de verheerlijking van de schoonheid van de natuur en op het streven naar het heil van de mensheid door wederkerig

Neutelings Riedijk Architecten, Faculteit Natuur- en Sterrenkunde, Universiteit Utrecht (Minnaertgebouw), 1994-1998.

dienstbetoon. Maar die rücksichtslose bestrijding van religie en mystiek maakte hem ook ongevoelig voor het element van symboliek en spel en zijn dwepen met een zo abstracte, lege categorie als de mensheid krijgt iets akeligs en onbarmhartigs als men deze plaatst naast zijn emotionele falen in directe omgeving. Minnaert sloeg als denker over dit soort zaken soms ook een pover figuur. Hij was van mening dat het zelfbewustzijn van de mens niet meer was dan een hoger ontwikkelingsstadium van een vermogen dat - zij het in rudimentaire of latente vorm - ook alle lagere levensvormen en zelfs de zogenaamde dode natuur eigen was. Het was zijn oudere vriend en collega Pannekoek, een scherper analyserend filosoof, die hem erop moest wijzen dat het continuïteitsbeginsel waar Minnaert zich op beriep een drogredenering was. Ook betoogde Minnaert keer op keer dat de vrije wil een fictie was en dat moraal en geweten slechts producten van de evolutie waren, zonder door te hebben dat hij op het moment suprème, als het heil van de mensheid tot het hoogste doel van het menselijk handelen werd geproclameerd, opeens op onverklaarbare wijze toch een ‘moeten’ werd geïntroduceerd in een redenering die voorgaf alleen over het ‘zijn’ te spreken.

Het verbaast dan ook niet dat Minnaert op een cruciaal moment net met de verkeerde beeldspraak aankwam om zijn standpunt te verduidelijken. In een voordracht voor de Verenigde Vergadering van de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen over een eenheid van het heelal (1963) greep hij terug

[p. 763]

op een ervaring uit zijn eigen jeugd in Brugge: ‘Uit mijn kindsheid herinner ik mij de kantwerksters in de straatjes van het oude Brugge, zittend voor hun deur, voorovergebogen over hun kantkussen. De enkele draden die het uitgangspunt vormen voor hun werk slingeren zij vlechtend door elkaar, terwijl fantastische bloemen, ranken en festoenen in eindeloze verscheidenheid onder hun vlugge vingers ontstaan. Aan ons de taak om in het wonderlijk ingewikkelde kantwerk der natuur de draden op te sporen waaruit deze oneindige schoonheid, deze Kosmos, in wezen is opgebouwd. Misschien is het slechts één enkele draad.’

Zou niemand hem toen gevraagd hebben wie op kosmisch niveau het equivalent was van de kantklossende vrouw die die mooie patronen had uitgedacht?

Klaas van Berkel

leo molenaar, De rok van het universum. Marcel Minnaert, astrofysicus, 1893-1970, Balans, Amsterdam, 2003, 602 p.