Ons Erfdeel. Jaargang 46

De vroegste radio-opnamen van het Koninklijk Concertgebouworkest Amsterdam: een merkwaardig tijdsdocument

Grote romantische orkesten blijven tot de verbeelding spreken: door hun monumentale bezetting, door de precisie van hun samenspel, door de rijkdom van hun kleurenpalet, en niet in het minst door hun vaak intrigerende geschiedenis. Het Koninklijk Concertgebouworkest van Amsterdam maakt op die fascinatie geen uitzondering. Het werd ruim een eeuw geleden, in 1888, opgericht en het behoort nog steeds tot de toporkesten, momenteel onder Riccardo Chailly wiens contract in 2004 afloopt. Heel wat beroemde en minder beroemde namen zijn als vaste eerste of tweede dirigent of als gast de revue gepasseerd. Met een lovenswaardige zin voor historisch besef hebben Radio Netherlands Music, Muziek Groep Nederland en het Koninklijk Concertgebouworkest de handen in elkaar geslagen om de onwaarschijnlijk rijke schat aan opnamen van dat orkest opnieuw aan het publiek ter beschikking te stellen. Intussen zijn twee delen van een reeks van zes op de markt gebracht, een even ambitieus als lovenswaardig initiatief dat in Nederland blijkbaar nog altijd mogelijk is (ik verwijs hierbij graag naar de integrale opname van de instrumentale muziek van Sweelinck, in OnsErfdeel, jg. 45 (2002), nr. 5, pp. 776-778).

De eerste set van 10 cd's bevat een representatieve doorsnede van de vroegst beschikbare radio-opnamen, met name uit de jaren 1935-1950, de laatste jaren van de legendarische Willem Mengelberg en de eerste jaren van zijn opvolger Eduard van Beinum. Aangezien de opnamen van deze en latere chef-dirigenten van het Concertgebouworkest doorgaans reeds beschikbaar zijn op speciaal aan hen gewijde cd-uitgaven, werd de keuze voor deze anthologie vooral bepaald door het optreden van vermaarde gastdirigenten en componisten die in Amsterdam hun eigen werk dirigeerden. Het resultaat is buitengewoon fascinerend: alleen al in de eerste set zijn namen als Bruno Walter, Pierre Monteux, Ernest Ansermet, Adrian Boult, Herbert von Karajan, Otto Klemperer, George Szell, Erich Kleiber, Raphael Kubelik en Wilhelm Furtwängler vertegenwoordigd. Als componist-dirigent valt vooral de naam van Paul Hindemith op, die er in 1949 zijn Symfonie in Es leidde. Hij was een geregelde gast van het Concertgebouworkest, als dirigent en als solist. De keuze van de composities is zeer veelzijdig: boeiend is vooral dat het nog steeds geldende ‘ijzeren repertoire’ (met onder meer Haydn, Mozart, Beethoven, Weber, Mendelssohn, Brahms, Franck, Wagner, en uiteraard Mahler) wordt afgewisseld met minder bekende werken zoals het Celloconcerto van Gian Francesco Malipiero en de Tondichtungen nach Böcklin van Max Reger. Ook eigen Nederlands werk wordt niet vergeten: de Symphonietta van Willem van Otterloo (die hij zelf dirigeert), de Ouverture Cyrano de Bergerac van Johan Wagenaar en het Orgelconcerto van Hendrik Andriessen (met de componist als solist). Speciale vermelding verdient de uitvoering van de zevende symfonie, bekend als Leningrad, van Dimitri Sjostakovitsj, in 1950 gedirigeerd door Rafael Kubelik, toen nog een ongewone gebeurtenis die meer het publiek dan de pers beviel. Over de context van de uitvoeringen vernemen we heel wat interessante details in het excellente begeleidend boekje (in maar liefst zes talen) van de hand van Johan

[p. 753]

Giskes, die zelf een tijdlang als altviolist meespeelde en als muziekhistoricus over het Concertgebouw heel wat publiceerde. Hij last in zijn tekst een uitstekend hoofdstukje in over de ingrijpende veranderingen in de orkestklank in die jaren dankzij de toenemende perfectionering van de instrumentenbouw en het groeiende zelfbewustzijn van de instrumentalisten die vooral onder Van Beinum meer persoonlijke inbreng en ‘echte speelruimte’ kregen.

Deze periode in de geschiedenis van het Concertgebouworkest was uiteraard ook cruciaal in historisch opzicht: de Tweede Wereldoorlog heeft diepe wonden geslagen, met als bekendste feit dat Mengelberg, die het Nederlandse publiek Strauss en Mahler grondig had leren kennen en waarderen, wegens zijn nazi-sympathieën na 1945 niet meer mocht optreden in Nederland. Eduard van Beinum, die al in 1938 tot eerste dirigent naast Mengelberg was benoemd, werd onder meer geconfronteerd met het ontslag van de joodse orkestleden in 1941 en van de ‘foute leden’ na de oorlog. Uiteraard hebben deze gebeurtenissen diepe sporen nagelaten, maar desondanks wist Van Beinum het ensemble al snel weer in zijn vroegere glorie te herstellen, ook al was hij, naar eigen zeggen, ‘maar een gewone Gelderse boer’.

Op een van de opnamen is overigens een bijzonder incident vastgelegd en duidelijk te horen: een dame uit het publiek tijdens een concert met Carl Schuricht op 5 oktober 1939, aan de vooravond van Wereldoorlog II, roept plots uit: ‘Deutschland über alles, Herr Schuricht’ en daarop de zaal verliet. Dit voorval had plaats vlak voor het slot van het laatste deel van Das Lied von der Erde van Gustav Mahler. Wie deze passage beluistert, voelt hoe onmiddellijk na dit onverwachte voorval gedurende enkele seconden de spanning te snijden is. De hele uitvoering van dit meesterwerk van Gustav Mahler is overigens om kippenvel van te krijgen, wat ik, in alle eerlijkheid, niet



had verwacht van een opname die, in vergelijking met wat we nu gewoon zijn, uiteraard heel wat technische mankementen vertoont. Wie overigens alleen uit is op klankschoonheid, komt van een kale reis terug. Maar een kennismaking met de uitvoeringen van dit fenomenale orkest met dirigenten die toen als de groten der aarde werden gezien, zelfs in enkele nauwelijks acceptabele klankopnamen, is een beklijvende muzikale gebeurtenis van formaat. In een tijd waarin historische documenten en archieven - letterlijk en figuurlijk - lijden onder een algemene ‘verzuring’, niet alleen ten gevolge van de vergankelijkheid van het materiaal, maar vooral ook door de nonchalance van de beleidsmensen die er de verantwoordelijkheid voor dragen (al lijkt er naar verluidt sprake te zijn van een zekere kentering), is een dergelijk initiatief een absolute noodzaak. In Vlaanderen wordt dit project met verwondering en bewondering gadegeslagen. Nu kunnen we met spanning uitkijken naar het vervolg.

Ignace Bossuyt

Anthology of the Royal Concertgebouw Orchestra. Volume I 1935-1950 Live. The Radio Recordings (10 cd's met begeleidende nota's door Johan Giskes, 146 p.).
Anthology of the Royal Concertgebouw Orchestra. Volume II. 1950-1960 Live.
The Radio Recordings.
www.rnmusic.nl; www.concertgebouworkest.nl