Ons Erfdeel. Jaargang 46

Een huis waar de verbeelding welkom is.
De Toneelschuur in Haarlem

‘Het mooiste en inventiefste middentheater van Nederland en omgeving’ staat in Haarlem. Althans naar het oordeel van de jury die per traditie aan het eind van het seizoen namens de VSCD (Vereniging van Schouwburgen Concertgebouwdirecties) de belangrijkste toneelprijzen mag uitreiken. Het aantal van veertien nominaties waarmee de jury het afgelopen voorjaar op de proppen kwam, overtrof dat van 2002-2003 in opvallende mate. Was het afgelopen theaterseizoen inderdaad zo buitengewoon? Is het terecht dat er alleen al voor de Louis d'Or - de beste mannelijke dragende rol - zes nominaties waren? En dat daar bijvoorbeeld de in 1994 reeds gelauwerde Pierre Bokma bij zat, wiens rol in Cloaca door Het Toneel Speelt toch eigenlijk niet ‘dragend’ was? En die zich zichzelf daarin als ‘artistieke homo Joep’ toch wel wat ál te gretig liet verleiden tot goedkope mannetjesmakerij? Terecht, en gelukkig maar, dat de virtuoze Bert Luppes de prijs ten deel viel voor zijn schitterende vertolking van het veel complexere karakter Georges Vermeersch in Vrijdag door ZT Hollandia.

In ieder geval was 2002-2003 het seizoen waarin de droom van een unieke en ludieke accommodatie werkelijkheid werd: de nieuwbouw van de Haarlemse Toneelschuur aan de Lange Begijnestraat in de oude binnenstad, naast het Concertgebouw, op het voormalige terrein van de vermaarde drukkerij van joh. Enschedé & Zn. Na dertien jaar intensief lobbywerk konden de deuren van het nieuwe gebouw op woensdag 26 februari 2003 geopend worden voor een eerste voorstelling in de grote theaterzaal. En op zaterdag 10 mei kon eindelijk de officiële opening plaatsvinden. Niet alleen de nieuwe Toneelschuur als gebouw, maar ook het productiehuis dat al vele jaren lang onder dezelfde naam opereert, werd door de VSCD-jury bekroond met de Prosceniumprijs, een eerbetoon bedoeld ‘voor een persoon, instantie, of groep die een wezenlijke bijdrage heeft geleverd aan het toneelklimaat door programmering en/of productie of een deelaspect daarvan’.

In 1982 werd de Prosceniumprijs voor het eerst uitgereikt, en tien jaar later kwam deze óók al eens in Haarlem terecht, namelijk bij de drie acteurs van Toneelgroep Het Volk - om daarmee slechts voorzichtig aan te geven welke betekenis de stad voor de (podium)kunsten intussen heeft. In de woorden van journalist Jan Tromp, voorzitter van het bestuur van de Toneelschuur: ‘Haarlem hoeft het niet te hebben van zijn industrie, want die is goeddeels in de tijd vergleden. Haarlem hoeft niet te streven naar een zware centrumfunctie, in de schaduw van Amsterdam. Maar als cultuurstad heeft Haarlem een imponerende traditie.’ Tromp schrijft deze zinnen in ‘De moeizame doch

[p. 748]

opgewekte geschiedenis van een droom’, het eerste hoofdstuk uit het architectuurboek dat de nieuwbouw van de Toneelschuur documenteert - een schitterend vormgegeven en met zorg gemaakt boek, op zichzelf al een prijs waard.

De ‘droom’ is vooral de droom geweest van Joost Swarte, de Haarlemmer ontwerper en (strip)tekenaar die al jarenlang verantwoordelijk is voor de grafische vormgeving van het Toneelschuur-materiaal, en die in 1995 werd uitgenodigd een ontwerp voor de nieuwbouw te maken. Het tekenwerk van Swarte wordt gekenmerkt door een strak, geometrisch lijnenspel en door een blijmoedige nostalgie naar gebouwen en design uit de jaren twintig - maar altijd in een fantasierijk, futuristisch perspectief. Hoe wel Swarte geen architect is en de technische realisatie werd uitbesteed aan het Delftse architectenbureau Mecanoo, heeft hij in grote mate de speelsheid en het avontuurlijke karakter van het gebouw kunnen bepalen. Zelf houdt Swarte het bescheiden: ‘Wat had ik bedacht? Een pleintje met daar omheen de verschillende functies van het theater. Ik heb tegen Henk Döll van Mecanoo gezegd: ik ben voor alles dat het tot een beter gebouw maakt. Dat gaf Henk en zijn mensen ruimte voor waardevolle ingrepen. Tegelijk kan ik volmondig zeggen dat het mijn gebouw is gebleven.’

Wie het gebouw nadert, bijvoorbeeld via de Lombardsteeg, wordt in eerste instantie enigszins teleurgesteld door het gebrek aan ‘lucht’, waardoor het gehele complex zich slechts moeizaam prijsgeeft. De Toneelschuur staat strak ingeklemd tussen al het oude en waardevolle dat in de omgeving - terecht - gehandhaafd bleef, maar dat de verrassende elementen van het nieuwe gebouw niet altijd tot zijn recht doet komen. Die verrassingen springen daardoor pas na verloop van tijd in het oog, wat overigens ook geldt bij een verkenning van de binnenkant van het gebouw. Het geheel maakt nergens een opdringerige of protserige indruk. De Toneelschuur is op een

Tekening van de Toneelschuur door Joost Swarte.

sympathieke manier in de omgeving, en de omgeving op gelijke wijze in de Toneelschuur geïntegreerd. Het interieur lacht de binnentredende gast vrolijk toe, van de ruime foyer met bouwmaterialen die het ‘schuur-idee’ illustreren tot in de kleinste details, zoals de grappige belettering bij de toiletten. Een veelvuldig en geraffineerd gebruik van glas maakt onverwachte zichtlijnen mogelijk, niet alleen naar links en naar rechts, maar ook naar beneden en naar boven. Op een drukke avond wordt de bezoeker de adem niet benomen: het logistieke plan deugt en de publieksstromen worden met vernuft geleid, zowel naar de twee theaterzalen als naar de twee filmzalen die het nieuwe theater herbergt.

De Prosceniumprijs - de laatste jaren onder meer toegekend aan Tom Lanoye en Luk Perceval, ZT Hollandia en Onafhankelijk Toneel - eert in 2003 niet alleen het werk van Joost Swarte en Mecanoo, maar ook en misschien wel vooral dat van Frans Lommerse, vanaf de oprichting in 1968 directeur en drijvende kracht achter het succes van de Toneelschuur, niet alleen van de accommodatie, maar ook van het gelijknamige productiehuis. Volgens het juryrapport :‘een productiehuis van naam en faam met nationale uitstraling. Nieuw

[p. 749]

talent werd een kans geboden en menige nieuwe trend werd er gezet’. Als een van de oudste en grootste productiehuizen van het land heeft Toneelschuur Producties inderdaad tientallen nieuwkomers aan het theaterfirmament de kans geboden hun artistieke ambities te realiseren. Per seizoen worden er ongeveer twaalf producties gemaakt. Een groot aantal theatermakers bleef vele jaren met de Toneelschuur verbonden, en verder is het huis uitvoerend producent van de Firma Rieks Swarte, het theaterbedrijf van Joost Swartes jongere broer dat al heel lang prachtige voorstellingen maakt voor het kleine-zalencircuit in Nederland en Vlaanderen. In 2003-2004 komt de Firma na vijftien jaar met een reprise van Het tapijt, een voorstelling gebaseerd op de alom bekende tapisserie van Bayeux. In 1989 betekende Het tapijt de doorbraak van Rieks Swarte als theatermaker en de Nederlandse introductie van het begrip ‘speelgoedvoorstelling’, een genre waarin objecten en projecties een cruciale rol spelen, en dat behalve door Rieks Swarte zelf met groot succes is toegepast door de twee Rotterdamse gezelschappen Onafhankelijk Toneel en Hotel Modern.

Traditie en vernieuwing - de Toneelschuur heeft altijd een scherp oog gehad voor het beste van twee werelden. Of, om nog maar eens Jan Tromp te citeren: ‘De Toneelschuur maakte al dertig jaar deel uit van het collectieve geheugen van de stad. Dat verandert niet, die functie blijft. Swarte en Mecanoo hebben aan het geheugen iets toegevoegd, iets dat bijzonder is, dat [...] ervaren kan worden als een cadeau.’ Een huis waar de verbeelding welkom is, waar ramen en deuren wijd openstaan om de creatieve geest te laten waaien, waar werkelijkheid droom en droom werkelijkheid wordt - zo'n bijzonder huis verdient met recht een prijs.

Jos Nijhof

joost swarte, mecanoo architects, Toneelschuur, NAi Uitgevers, Rotterdam, 2003, 220 p.
www.toneelschuur.nl