Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 657]

Een nog onbekende diagnose
De ziekte van Vincent van Gogh

Leo Jansen & Hans Luijten
werden geboren in 1960 en 1961. Zijn editeurs van het Van Gogh Brievenproject, dat in 2008-2009 zal resulteren in een wetenschappelijke, geannoteerde uitgave van de volledige correspondentie van Vincent van Gogh.
Adres: Van Gogh Museum, Postbus 75366, NL-1070 AJ Amsterdam

Erik Fokke
werd geboren in 1950. Is medicus, publicist, stafmedewerker huisartsgeneeskunde aan de VU. Amsterdam en radiomaker. Beweegt zich in zijn programma's en publicaties vaak tussen kunst en geneeskunde. Vincent van Gogh heeft daarbij zijn bijzondere aandacht.
Adres: De Wittenstraat 174, NL-1052 BC Amsterdam

Over Vincent van Goghs ziekte is al vaak geschreven, uit eenlopend van louter speculaties tot serieuze pogingen meer inzicht te krijgen in datgene waaraan hij moet hebben geleden. Zijn leven verliep moeizaam en hij was zich maar al te bewust van zijn melancholische inslag, gevoelige temperament en nerveuze karakter. Daarvan getuigt zijn omvangrijke correspondentie. Er waren strubbelingen in het gezin Van Gogh, meerdere van zijn verliefdheden bleven pijnlijk onbeantwoord, opleidingen en betrekkingen liepen op niets uit en in 1882 moest hij zich in het Haagse Burgergasthuis laten behandelen tegen gonorroe.⁽¹⁾ Ook zijn omgeving had onder zijn overspannenheid en zenuwachtige aard te lijden. Meer dan eens vormen Van Goghs onaangepastheid en onverzettelijkheid het onderwerp in de overgeleverde familiecorrespondentie, waarin de ouders opvallend vaak hun zorg en ongerustheid uitspreken over hun oudste zoon. Over zijn (mentale) gezondheid schrijven zij slechts zelden, doorgaans hebben zij het erover dat hij zo zonderling is en wonderlijke denkbeelden heeft, en vrezen zij voor overspanning en ongeschiktheid voor het praktische leven, of betreuren ze zijn ‘gedrukte stemming’.⁽²⁾ Zo schreef vader Van Gogh in maart 1878: ‘Is het te verwonderen dat wij pijn en smart voelen, als we ontdekten, dat hij letterlijk geen levensvreugd kent. Maar als hij met gebogen hoofd altijd maar voort loopt, terwijl we al deden wat we konden om hem tot een eervol doel te brengen! 't is alsof hij opzettelijk kiest, wat tot moeite leidt.’⁽³⁾ En een maand later: ‘'t Is een ziekelijk bestaan dat hij tot het zijne gemaakt heeft, vrees ik.’⁽⁴⁾

Het is begrijpelijk dat verreweg de meeste aandacht in verband met Van Goghs ziektegeschiedenis is uitgegaan naar het laatste anderhalve jaar van zijn

(1) De officiële diagnose in het patiëntenregister was ‘Gonorrhoea’; als behandelingsmethode wordt vermeld: ‘Injectiones c[um] Sol[utio] Sulph[atis] Zinc[icum]’. Den Haag, Gemeentearchief, bnr. 424, inv. nr. 756. Dat Van Gogh eind 1885 in Antwerpen leed aan syfilis, is niet bewezen. Het werd beweerd door de kleinzoon van de destijds behandelend arts H.A. Cavenaille. Vgl. kenneth wilkie, Het dossier-Van Gogh. Baarn 1978, p. 135-149.

(2) Theodorus van Gogh aan Theo van Gogh, 30 november 1883. Inv. nr. b2247. Alle brieven uit de familiecorrespondentie berusten in het Van Gogh Museum te Amsterdam. Copyright Vincent van Gogh Stichting.

(3) Theodorus van Gogh aan Theo van Gogh, 2 maart 1878. Inv. nr. b968.

(4) Theodorus van Gogh aan Theo van Gogh, 1 april 1878. Inv. nr. b973. Zelf schreef Van Gogh: ‘Ik heb jaren lang in dien steenachtigen, dorren gemoedstoestand verkeerd. [...] Men zeide dat ik malende was, ik zelf voelde ik het niet was.’ Aan Theo van Gogh. Brief 397 [332], Hoogeveen, 12 oktober 1883.

[p. 658]

Portretfoto van Anna van Gogh-Carbentus - Amsterdam, Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Stichting).

leven (1888-1890): de periode waarin hij in Arles, in Saint-Rémy-de-Provence en Auvers-sur-Oise verblijft en werkt. In Arles komt hij in het ziekenhuis terecht, in Saint-Rémy laat hij zich opnemen in de inrichting Saint-Paul-de-Mausole - hij krijgt daar meerdere zware zenuwinstortingen - en uiteindelijk schiet hij zich in Auvers, in juli 1890, in de borst. Twee dagen later, op 29 juli, overlijdt hij aan zijn verwondingen.

Er werden Van Gogh in de loop der tijd meerdere ziektes toegedicht, zoals syfilis, dementia praecox, hallucinatorische psychose, alcoholisme en terpentinevergiftiging.⁽⁵⁾ Théophile Peyron (1827-1895), directeur van het hospitaal te Saint-Rémy, liet Theo weten dat hij Vincent niet als een krankzinnige zag maar dat diens aanvallen van epileptische aard waren.⁽⁶⁾

P.H.A. Voskuil kwam in een samenvattende studie tot overeenkomstige bevindingen, die voorzover zij betrekking hebben op de als epileptisch gediagnosticeerde verschijnselen pas begonnen in 1888.⁽⁷⁾ Van Gogh leed aan de volgende verschijnselen:

Verwardheidstoestanden, waaronder slaapwandelen; een gevoel van leegte in het hoofd; de stuporeuze toestand; en het eten van verf en afval van de vloeren; mogelijk (een poging tot) drinken van terpentijn.

Hallucinaties met een ecmnestisch karakter, zoals déjà-vu déjà-vécu, waarin hij details van zijn geboortedorp Zundert ziet; paranoïde wanen, waarin hij zich vervolgd meent door de politie en een menigte, of bang is

(5) Zie ook griselda pollock, ‘Artists' mythologies and media: Genius, madness, and art history’, Screen, jg. 21 (1980), nr. 3, pp. 57-96.

(6) Brief 808 [T18], Theo van Gogh aan Vincent van Gogh, 4 oktober 1889: ‘Il ne te considére pas du tout comme fou & dit que les crises que tu as eu sont de nature épileptique’. Ook dokter Paul-Ferdinand Gachet in Auvers meende uit Theo's verhalen over de aanvallen te mogen afleiden dat het niet om krankzinnigheid ging: ‘il ne croyait pas que cela avait quelque chose à faire avec la folie’. Brief 861 [T31], Theo van Gogh aan Vincent van Gogh, 29 maart 1890. Vgl. h.e. fokke & j.p. nater, ‘Spreekuur in Auvers-sur-Oise: Paul-Ferdinand Gachet (1828-1900) en Vincent van Gogh’, in: Op het lijf geschreven. Bekendheden en hun lijfarts. Amsterdam en Overveen 1995, pp. 147-160.

(7) p.h.a. voskuil, ‘Vincent van Gogh's malady: a test case for the relationschip between temporal lobe dysfunction and epilepsy?’, Journal of the History of the Neurosciences 1992, nr. 1, pp. 155-162. Zie ook de discussie tussen l.w. diehl, ‘Die Psychische Erkrankung Vincent van Gogh's’ en ‘Erwiderung’ van w.k. strik, in Nervenartzt 69-1 (1998), pp. 81-84. Een uitvoerig overzicht van gestelde diagnoses biedt elmyra van dooren, ‘Van Gogh - illness and creative genius’, in: The Mythology of Vincent Van Gogh. tsukasa kodera & yvette rosenberg (eds.). Tokyo 1993, pp. 325-346.

[p. 659]

vergiftigd te worden; nachtmerries; en angsttoestanden met heftige agitatie.

Tonische aanvallen, waarbij hij op de grond valt.

Persoonlijkheidsstoornissen en hyposeksualiteit. Dit laatste heeft in de laatste levensjaren en na de aanvallen bestaan.

Voskuil concludeerde dat Van Gogh zich blijkbaar bewoog op een interessant grensgebied tussen neurologie en psychiatrie en komt tot de diagnose temporaalkwabepilepsie. Bij deze aandoening bestaat er een complexe samenhang tussen epilepsie en depressie; suïcide komt daarbij 25 keer meer voor dan normaal.

Een document dat voor het ziektebeloop belangwekkend is, bleef tot op heden onopgemerkt. Het gaat om een brief van moeder Anna Cornelia Van Gogh-Carbentus (1819-1907) uit december 1888 - een bewogen maand in het leven van de kunstenaar - toen Van Gogh samen met de schilder Paul Gauguin in Arles in het gele huis verbleef. Het schrijven dateert van enkele dagen nadat Vincent een deel van zijn oor had afgesneden. Dit vond net voor Kerstmis plaats. Vincents broer en mecenas Theo, die op een telegram dat Gauguin hem over dit incident had gestuurd onmiddellijk per trein vanuit Parijs naar Arles was gereisd, moet zijn moeder van daaruit direct hebben bericht, want zij kon reeds op 29 december vanuit Leiden schriftelijk

Uittreksel uit de brief van Anna van Gogh-Carbentus aan Theo van Gogh. Leiden, 29 december 1888. Inv. nr. b2425 - Amsterdam, Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Stichting). Een transcriptie van de volledige brief vindt u op p. 660.

[p. 660]

reageren. Die brief is om verschillende redenen interessant: hij biedt niet alleen een onthullende blik op de sombere ideeën van moeder Van Gogh over haar zoon en op de diepe verbondenheid van de twee broers, maar hij geeft bovendien verrassende veronderstellingen prijs omtrent Vincents ziekte. Haar medeleven betuigend en refererend aan vroeger tijden, schrijft ze onder meer over een specifieke gebeurtenis, in een aangrijpende brief die hier voor het eerst integraal wordt gepubliceerd.

Beste Théo!

Diep ontroerd las ik Uw brief. Och Théo, wat smart. Dank voor je liefde voor de ongelukkige Vincent. God zij hem en ons nabij. Och arme kerel! 'k Hoopte hij was nu zoo goed en 'k dacht hij kon zich zoo rustig wijden aan zijn werk! 'k had net een briefje aan hem geschreven en verteld wat Israels enz. van zijn werk hadden gezegd, en met den N.J. want denk niet dat ik hem vergat. Och Theo hoe zou 't gaan, hoe zou 't nu wezen. 'k Zou haast zeggen werd hij maar eens erg ziek, zou dat breken, maar hij is erg ziek genoeg, zult ge zeggen, wel 't ergste wat men denken kan. Mijn troost is, hij is een kind van onze hemelsche Vader en Die zal hem niet begeven noch verlaten. Had ik 't voor 't wenschen 'k zou vragen Neem hem tot U maar we moeten 't nemen zoo als God het geeft. Och Théo als 't zich bevestigt, weet ge toch wel Prof Ramaar in den Haag toen Pa zoo graag wou hij als zenuwlijder met hem gaan wou en Vincent zich bereid verklaarde geneesmiddelen te vragen gaan, en op 't oogenblik dat ze vertrekken zouden weigerde en Pa toch ging om hem te vertellen, zei nu al wat ik hoor ontbreekt of manqueert er iets in de kleine hersens. Arme, 'k geloof hij altijd krank was, en wat geleden is door hem en ons daar gevolgen van waren. Arme broêr van Vincent, lieve beste Théo ook gij hebt veel door hem geleden van zorg en moeite. Uwe groote liefde, viel 't niet zwaar, en nu wat hebt ge weer gedaan wat ge kon, Wil⁽⁸⁾ is van daag naar den Haag, wat zal zij ook teleurgesteld zijn, ik ben bitter bedroeft en hoe dan ook zult ge heusch zoo dikwijls 't kan mij bericht zenden, heusch Théo, als is 't nog erger, al moet dat gebeuren van Aix, zeg me alles anders denk ik nog erger. Wat zamenloop, na Uw hoop op geluk en deze diepe smart moge zij Uw troost zijn, maar Theo ik vertelde toch nog niet ik schreef niets aan Jo vóór dat ge Uw antwoord hadt van Amsterdam.⁽⁹⁾ Schrijf me het zoodra ge wat weet want ben ik bedroeft om de smart, ik kan toch blij zijn met geluk en vertelde het graag, ook Jo en Anna wilden schrijven.⁽¹⁰⁾ Och Theo moet 't jaar met zoo een ramp eindigen. Waar is Aix. Wat lijden tusschenbeiden, goed zal hij alles voelen, hoe aandoenlijk van Zundert zamen op een kussen. Dag beste Theo, God zij nabij met zijne vertroosting en geve zoo mogelijk uitkomst. Zegen op de middelen. Dank voor Uwe liefde. Zegen op Uw pogen. Anna is ook bedroefd, Jo en Wil niet te huis. Een kus van je moe.⁽¹¹⁾

(8) Zus Willemien, die bij moeder Van Gogh inwoonde.

(9) Theo wachtte op de formele goedkeuring van de wederzijdse ouders - hij zou daarop in januari 1889 in Amsterdam zijn verloving met Jo Bonger officieel bekend maken. Zie Kort geluk. De briefwisseling tussen Theo van Gogh en Jo Bonger. Inleiding en toelichting han van krimpen. Red. leo jansen & jan robert. Amsterdam en Zwolle 1999, p. 69.

(10) Zus Anna en haar man Joan van Houten.

(11) Anna van Gogh-Carbentus aan Theo van Gogh. Leiden, 29 december 1888. Inv. nr. b2425. Op enkele plaatsen is door ons interpunctie toegevoegd. Een dag later schreef Willemien eveneens aan Theo. Ook zij gaat in op de jeugdherinneringen aan Zundert, waarover Vincent moet hebben gesproken: ‘Toe vertel eens zoo uitvoerrig als 't kan hoe hij 't heeft. Heerlijk dat je naar hem toe kon gaan. Zooals je schrijft, 't wordt dan zoo anders dan een gewone zieke waar niemand iets vanaf weet. Zal je toch niets verzwijgen en precies vertellen zooals't is. Je weet niet hoe graag 'k naar hem toe ging. Was hij stervend deed ik het, ik heb er 't geld voor. Spreken de dokters alleen van geestvermogens, die niet terug zullen keeren, waarschijnlijk, of zijn ze bang voor zijn leven. Juist die oogenblikken van bewustzijn en dat hij dan alleen is vind ik zoo vreeselijk. Maakte hij de indruk op je van zijn lijden zelf heel erg te voelen? [...] Aandoenlijk dat zeggen van julie kamertje in Zundert. Zou 'k hem kunnen schrijven. Toe geef eens op waar hij is. En precies de waarheid hoe hij is. Krijg je nu en dan bericht van een dokter. Was 't te voorzien geweest, had Gauguin 't zien aankomen, had hij den laatsten tijd bizonder veel gemerkt of had 't een of ander de uitbarsting bewerkt. [...] Wat een moeilijk leven toch, en wat heeft hij 't altijd moeilijk gehad. Kon hij nog eens tot rust komen. Dat kan toch is 't niet, of is 't teveel een phisieke ziekte. Ik heb zoo'n bitter meelijden met hem en 'k wou dat hij dat wist’ (FR b2276).

[p. 661]

Klaarblijkelijk had Theo al aan zijn moeder gesuggereerd dat Vincent mogelijk in Aix-en-Provence zou worden opgenomen. Hij moet daarover met Felix Rey, de assistent-arts die Van Gogh in het hospitaal te Arles behandelde, hebben gesproken. Later schreef hij hierover aan Theo: ‘Er zijn zoveel momenten dat ik me volledig normaal voel en als dat wat ik heb, alleen maar een typische ziekte van de streek is, denk ik juist dat ik rustig hier af moet wachten totdat het over is. Zelfs als het zich nog eens zou herhalen (wat, laten we aannemen, niet het geval zal zijn). Maar dit wil ik jou en M[onsieur] Rey wel eens en voor altijd zeggen. Als het vroeg of laat wenselijk zou zijn dat ik naar Aix zou gaan, waar al sprake van is geweest, dan stem ik daar bij voorbaat mee in en ik zal me erbij neerleggen.’⁽¹²⁾

Een volstrekt nieuw gegeven in de Van Gogh-biografie en de geschiedenis van zijn ziekte is evenwel dat vader Van Gogh met zijn zoon naar ‘prof. Ramaar’ wilde gaan. Dit was Johannes Nicolaas Ramaer (1817-1887), een vooraanstaand psychiater in Den Haag en een van de grondleggers van de geestelijke gezondheidszorg in Nederland.⁽¹³⁾ Ramaer werd op 26 juli 1863 benoemd tot geneesheer-directeur van het krankzinnigengesticht te Delft, waar hij bleef tot juli 1869. Hierna vestigde hij zich in Den Haag als ‘consulterend geneesheer’, maar hij bleef tot 1872 tevens verbonden aan het gesticht van Delft. Op 19 juli 1872 volgde zijn benoeming tot inspecteur der gestichten voor krankzinnigen; op 1 oktober 1884 werd hij inspecteur voor het staatstoezicht op krankzinnigen, waarna hij zijn geneeskundige praktijk niet meer kon uitoefenen.

Ramaer was voorstander van een natuurwetenschappelijke psychiatrie waarin psychische stoornissen worden opgevat als het resultaat van fysische processen in het lichaam. De intrigerende aanduiding van de ‘kleine hersens’ (het cerebellum) moet erop wijzen dat Ramaer de verschijnselen bij Vincent beschouwde als een puur lichamelijke gesteldheid en niet als iets van primair emotioneel-psychische aard. De klinische verschijnselen van cerebellaire dysfunctie zijn: ataxie (het ontbreken van geordende bewegingen), hypermetrie (het doorschieten van een beweging) en dysdiadochokinese (het niet snel kunnen laten volgen van tegengestelde bewegingen).

Uit wat wij over Van Gogh weten is echter niet op te maken dat hij leed aan een van deze verschijnselen. Wel moet hij bepaalde zenuwtrekken in zijn gezicht hebben gehad, zoals hierna ter sprake komt. Ramaer hield zijn vakliteratuur goed bij, dat is wel zeker, maar er was in zijn tijd nog maar weinig relevante kennis voorhanden over het cerebellum.⁽¹⁴⁾ Ramaers diagnose - let wel: zonder de patiënt te hebben gezien en dus enkel op basis van wat vader Van Gogh over hem moet hebben verteld, en dit overgeleverd via moeder Van Gogh - lijkt helaas een slag in de lucht en is daarmee vooral van historische waarde.

(12) ‘Il y a tant de moments où je me sens tout à fait normal, et justement il me semblerait que, si ce que j'ai nest qu'une maladie particulière du pays, il faut tranquillement attendre ici jusqu'à que cela soit fini. même si cela se répétait encore (ce qui ne sera pas le cas mettons). - Mais voici ce que je dis une fois pour toutes à toi et à M. Rey. Si tôt ou tard il serait désirable que j'aille à Aix comme il en a déjà été question - d'avance j'y consens et m'y soumettrai.-’ Vincent van Gogh aan Theo van Gogh. Brief 751 [577], c. 17 februari 1889.

(13) Over Ramaer (die overigens geen professor was): ingrid verhoeven, Historische bibliotheek voor de psychiatrie. Catalogus der boekerij van dr. J.N. Ramaer. Utrecht, Stichting Museum GGZ 1994; en joost vijselaar, Neerlands eerste psychiater. Dr. J.N. Ramaer. Z.p. z.j. [1995].

(14) Cf. r.h.j. ter meulen, ‘J.N. Ramaer (1817-1887) en de fysiologische psychiatrie’, in: Tijdschrift voorpsychiatrie 30 (1988), pp. 127-138; m. kuilman, ‘Knooppunten in het spanningsveld tussen hersenen en gedrag. Over de positie van de biologische psychiatrie en neuropsychiatrie’, in: leoni de goei (red.), In de geest van het lichaam. De geschiedenis van het dualisme van lichaam en geest in de psychiatrie. Utrecht 1988, pp. 88-113; en stanley finger, Origins of Neuroscience. A History of Explorations into the Brain. Oxford & New York 1994.

[p. 662]

De vraag die resteert, is wanneer dit bezoek heeft plaatsgevonden. Het is minder waarschijnlijk dat dit al in 1868-1869 was. In maart 1868 werd Van Gogh weliswaar om onduidelijke redenen van de Tilburgse HBS gehaald - tot augustus 1869 woonde hij weer in het ouderlijk huis in Zundert. Daarna begon hij als medewerker bij kunsthandel Goupil & Cie te Den Haag. Omdat Ramaer pas vanaf juli 1869 in Den Haag zijn praktijk had, moet het gebeurde later in de tijd worden gezocht. Ook de opmerking dat Van Gogh weigerde mee te gaan, wijst erop dat hij ouder dan 16 jaar zal zijn geweest. Het meest waarschijnlijk is dan ook dat het consult bij Ramaer verband hield met de zogeheten ‘affaire Gheel’, die speelde in 1880. Vader Van Gogh was toen van zins zijn zoon in het Belgische krankzinnigengesticht van Gheel (thans Geel) te laten opnemen.⁽¹⁵⁾

In de tijd waarin Van Gogh als evangelist in de Borinage verbleef, van december 1878 tot september 1880, kreeg hij het steeds moeilijker. Hij leidde er een armoedig leven, vermagerde sterk en was geenszins tegen zijn taak opgewassen.⁽¹⁶⁾ Verontrust bezochten zijn ouders hem en in deze periode is hijzelf in elk geval twee keer terug in het ouderlijk huis. (Uit de brief van moeder valt op te maken dat Vincent in de tijd van de Ramaer-kwestie thuis was.) De eerste keer was medio augustus 1879: toen diende hij zich onverwacht in Etten aan. Uit de brieven van de ouders weten we dat hij er andere kleren kreeg, hele dagen las (in boeken van Charles Dickens), geen normale conversatie voerde maar slechts korte antwoorden gaf, en ‘akelige gezichten’ trok.⁽¹⁷⁾ Met dit laatste zijn duidelijk zenuwtrekken bedoeld. Hoe lang hij bleef, is niet bekend. Wel dat zijn gedrag grote zorgen baarde. Datzelfde is het geval als hij zeven maanden later, in maart 1880, opnieuw thuis is, en vader Van Gogh aan Theo schrijft: ‘Vincent is nog hier, maar ach, 't is tobben, anders niet’.⁽¹⁸⁾

Pas een jaar later reflecteerde Van Gogh op wat er zich in 1880 had afgespeeld. Inmiddels was ook zijn controversiële liefde voor zijn nicht Kee Vos openbaar geworden: ‘Nu doet mij dat veel verdriet en leed doch 't wil er bij mij niet in dat een vader die zijn zoon vloekt en (gedenk aan verleden jaar) naar een gekkenhuis wil sturen (waartegen ik mij natuurlijk met al mijn kracht verzette) en de liefde van zijn zoon “ontijdig en onkiesch”!!! noemt, 't bij 't regte eind zou hebben [...]. Die affaire van Gheel van verl. jaar toen Pa me tegen mijn zin in een gesticht wou doen!!! heeft mij geleerd op mijn qui vive te zijn.’⁽¹⁹⁾ Het ziet er sterk naar uit dat vader Van Gogh in Ramaers ‘diagnose’ een argument heeft gezien om zijn zoon als geestelijk gestoorde te laten opnemen.

Om zijn moeder gerust te stellen bagatelliseerde Van Gogh zijn psychische problemen tegenover haar, zowel als zevenentwintigjarige in 1880-1881 als zeven jaar later in Arles. Het enige wat hij op 7 januari 1889, kort na het

(15) Het dorp kan beschouwd worden als een psychiatrische kolonie, waar de meeste patiënten in vrijheid, zij het onder toezicht, leefden. Over deze plaats en wat destijds over de ziekenverpleging aldaar bekend was: h.a. banning, ‘Een uitstapje naar Gheel’, Katholieke illustratie 10 (1876-1877), Nieuwe serie, nrs. 35, 41-43, 45 en 50, pp. 275-278, 323-324, 335-336, 339-342, 355 en 398-399.

(16) De chroniqueur Antoine Denis merkte in een herinnering aan de Eglise Protestante de Petit-Wasmes onder meer op dat Van Gogh ‘perdait la tête [et] devenait [...] une charge’ (Extrait des Archives de cette Eglise par I'obligeance du pasteur Ruben Quenon en 1973). De ouders zagen geen oplossing en vader Van Gogh beklaagde zich tegenover Theo: ‘'t is een bittere beproeving voor ons. we weten er letterlijk geen raad mee’ (19 juli 1879. Inv. nr. b2487). Een maand later schreef hij: ‘Morgen wordt het tien jaren dat hij ons huis verliet en ik hem naar s'Hage geleidde om werkzaam te zijn in de zaak Goupil. Wat al kommer sedert dien tijd! [...] We zijn moe en bijna moedeloos.’ (5 augustus 1879. Inv. nr. b2488).

(17) Brief van Anna van Gogh-Carbentus aan Theo van Gogh, 19 augustus 1879. Inv. nr. b2492.

(18) Brief van Theodorus van Gogh aan Theo van Gogh, 11 maart 1880. Inv. nr. b2496.

(19) Vincent van Gogh aan Theo van Gogh. Brief 183 [158] en 184 [159], beide van 18 november 1881. Vgl. ook jan hulsker, ‘De Borinage-episode en de mis-representatie van Vincent van Gogh’, in: Van Gogh in close-up. Amsterdam, 1993, pp. 126-128

[p. 663]

Portretgravure van Johannes Nicolaas Ramaer, in ‘Eigen Haard’ 1887, nr. 50, p. 593 - Den Haag, Koninklijke Bibliotheek.

oor-incident, aan zijn moeder en zus Willemien zou schrijven, was dat hij wat ‘ongesteld’ was geweest en dat het ‘de moeite niet waard was het U te melden’. Maar hoewel hij hun verzekerde dat er geen reden was tot ‘tobberij’⁽²⁰⁾ weten we uit de brieven aan Theo dat hij juist een volkomen helder inzicht had in de ernst van zijn toestand. In dit besef kon wel eens een belangrijke aanleiding gelegen hebben om uiteindelijk zelf de uitweg te kiezen die zijn moeder al in 1888 als beste zag.

Een Engelstalige versie van dit artikel zal onder de titel ‘The illness of Vincent van Gogh. A previously unknown diagnosis’ in januari 2004 verschijnen in Van Gogh Museum Journal 2003.

(20) Vincent van Gogh aan Anna van Gogh-Carbentus en Willemien van Gogh. Brief 736 [569a], 7 januari 1889.