Ons Erfdeel. Jaargang 46

Beer gaat door zuur naar zoet.
Eenlettergrepige woorden in het Nederlands

Hoeveel woorden van één lettergreep telt het Nederlands? Wie deze vraag wil beantwoorden kan drie dingen doen. Ten eerste kan hij de uitgebreide literatuur over Nederlandse woorden doorzoeken. Zeker zijn er voorheen linguïsten geweest die de monosyllabische woorden van onze taal hebben geïnventariseerd. Als goede taalkundigen telden zij daarbij dikwijls bied (van het werkwoord bieden) en biet (van de groentewinkel) als één geval, omdat zij slechts op de uitspraak wilden letten. Anderen beschouwden vaak de woorden boog (de schietboog) en boog (verleden tijd van buigen) als twee verschillende woorden, omdat zij op de betekenis wilden letten. Ik wil de verschillend geschreven woorden onderscheiden, zodat ik bied en biet als twee woorden beschouw, maar boog en boog als één. Zo'n telling kon ik in de literatuur niet vinden.

Ten tweede kan de vraagsteller een steekproeve nemen uit een Nederlands woordenboek. Wie op verstandige wijze één procent van de woorden in, bijvoorbeeld, de elektronische Van Dale, waarin alle woordvormen als bied en boog worden opgesomd, op hun lettergreeptal bekijkt, mag het aantal eenlettergrepigen dat hij aldus vindt met 100 vermenigvuldigen. Geheel betrouwbaar is de uitkomst niet en bovendien: ik wil de totale schat van monosyllaben kunnen aanschouwen.

Ten derde kan de onderzoeker een aantal formules opstellen voor de structuren die Nederlandse eenlettergrepige woorden kunnen bezitten. Die formules beginnen met een rij van nul, één, twee, drie of vier medeklinker-letters, gevolgd door een rij van één, twee of drie klinker-letters (de Franse meervoudsvorm queues laat ik buiten beschouwing), en worden beëindigd met een rij van nul, één, twee, drie, vier of vijf medeklinker-letters (de Russische soep borsjtsj slik ik niet). Bij elk van die 5 × 3 × 6 = 90 formules zijn nadere verfijningen te maken en bij elke subformule kan men het aantal voorkomende combinaties schatten.

Ik deed het op een vierde, aanzienlijk dommere, manier. Ik zeefde alle woorden van één lettergreep uit het woordenboek. Niet geheel slaafs: soms verwierp ik een woord. Zo geeft de cd-rom van Van Dale het Franse woord pied, omdat in een Nederlandse tekst van Gossaert

[p. 627]

de uitdrukking au pied de la lettre voorkomt. Dit ging mij te ver, zoals queues en borsjtsj mij te ver ging. Aan de andere kant heb ik uitstekende Nederlandse woorden die niet in de Van Dale-lijst staan, zoals de verledentijdsvorm woof van wuiven en het woord miet, wel in mijn lijst gezet. Overigens geeft Van Dale wel de vorm foof die ten opzichte van fuiven dezelfde komische rol vervult als woof in wuiven. Van Dale heeft gelijk dat mietje het verkleinwoord is van mie, maar de meeste sprekers denken nu eenmaal dat mietje van miet komt.

Natuurlijk vallen zulke keuzes altijd te betwisten, maar er zal nooit een woordenboek komen dat iedereen tevreden stelt. Ik heb me overigens, zo zult u merken, op een zeer toegeeflijk standpunt gesteld, zodat de lezer eerder woorden uit mijn opsomming zal willen verwijderen dan er andere aan toe te willen voegen.

Ik ga hier niet de lijst van achtduizend eenlettergrepige Nederlandse woorden publiceren. In dit artikel wil ik alleen de monosyllaben presenteren die bestaan uit één medeklinkerletter, gevolgd door twee klinker-letters, en afgesloten door één medeklinker-letter.⁽¹⁾ Dus het type kaak-keek-koek. De elf Nederlandse klinkerduo's zijn aa, ee, oo, uu, au, eu, ou, ei, ui, ie, oe, maar in vreemdelingen als fair, teak, soit zien we dat er meer mogelijkheden zijn.

Hoe ga ik de lijst presenteren? Dat kan gebeuren op grond van formele overwegingen, waarbij alleen op de letters wordt gelet, op grond van de woordsoorten, en natuurlijk op grond van betekenis. Ik begin met twee formele groepen gebaseerd op het verplaatsen van de letters in het woord.

Bij de woorden die ons hier interesseren is het niet moeilijk om gevallen te vinden waarbij een woord, als je de twee medeklinkers verwisselt, in een ander woord uit de verzameling verandert:

leet-teel, taak-kaat, daal-laad, gaaf-faag, kaal-laak, kaam-maak, neul-leun, miep-piem, lood-dool, loop-pool, doon-nood, foor-roof

De klinkers blijven op hun plaats staan. Maar er bestaan ook woorden van vier verschillende letters die je om kunt draaien om een ander woord te krijgen:

lief-feil, lieg-geil, liep-peil, lier-reil, liet-teil, tier-reit, tien-neit, sier-reis, siep-peis, kiek-keik, kier-reik, nies-sein, nier-rein

waarbij de laatste zelfs een vertaling Nederlands-Frans leveren. Siep = sief, en keik is synoniem voor knopherik, een soort plant.

We gaan nu naar de woordsoorten van de eenlettergrepigen kijken. Twee derde van onze woorden zijn zelfstandig naamwoord, bijvoorbeeld:

taal, jaar, raat, zaak, zaad, koor, doop, poos, soos, zoen, toer, roem, doem, doel, noen, moed, roes, deuk, geur, reuk, bieb, ziel, lied, feit, gein, duit.

Eveneens twee derde van onze woorden zijn werkwoordsvormen zoals:

gaap, waak, gaan, weef, leen, lees, poog, hoop, woon, hoon, huur, deug, vouw, houd, noem, zoem, voel, roep, doen, zien, leid, zeik, duik, zuig, duid, ruik.

En er zijn natuurlijk bijvoeglijke naamwoorden bij de vleet:

raar, vaal, leeg, loom, doof, boos, zoor, poop, guur, puur, vief, fier, ruig, vuig, vuil, puik, tuik, kuin, fair, goed, koen, toen, lauw, rauw, boud, fout.

Misschien verbaast het u dat twee derde van de woorden een zelfstandig naamwoord is, en ook twee derde van de woorden een werkwoord. Daaruit volgt dat minstens een derde van onze woorden zowel werkwoord als zelfstandig naamwoord is. Ja, zulke substantief + verbum-woorden kunnen zelfs ook nog adjectief zijn! Kijk naar de volgende woorden:

baar, gaar, paar, raak, waan, vaag, veeg, teer, goor, loos, rood, dood, duur, zuur, diep, veil, kuis, luid, luip, koel, zoek, zoet, nauw, deun, teut, zout.

Met deze veel-woordsoortige woorden kun je zinnen maken als Teut teut teut (Sloompiet talmt bezopen) of Zoet zoet zoet zoet zoet (Zoete stroop verzoet roet aangenaam) - de stofnaam het zoet betekent: schoorsteenroet.

De meeste werkwoordsvormen in ons bestand zijn natuurlijk vormen die bij de eerste persoon enkelvoud tegenwoordige tijd behoren, zoals

(1) In het artikel ‘Van “bad” tot “zus”. Eenlettergrepige woorden in het Nederlands’, in: Ons Erfdeel, jg. 46 (2003), nr.1, pp. 149-152, presenteerde ik al een lijst van eenlettergrepigen die bestaan uit één schrift-medeklinker gevolgd door één schriftklinker en afgesloten door één enkele schrift-medeklinker.

[p. 628]

ik faal en baal, ik poep en pies, ik neig en buig, ik voed en laaf, ik zuip en zuim, ik bauw en bouw, ik baad en waad, ik geef en neem, ik beef en leef, ik tuur en loer, ik ruil en tuis, ik ween en huil, ik woel en voel.

Maar er zijn ook werkwoordsvormen van de derde persoon te vinden. Dat is mogelijk bij werkwoorden waarvan de stam op een t of op een klinker eindigt:

Hij baat, gaat, vaat, laat, haat, keet, peet, ziet, hiet, giet, buut, kout, jout, teat, keut, heut, neut, heit, meit, suit, hoet, boet, doet, moet, root, loot.

Bij de sterke werkwoorden vinden we de verleden tijden:

bood, boog, dook, goot, toog, woog, foof (fuif), koos, rook, look, woof (wuif), zood (zied), joeg (jaag), voer, loog, zoog, zoop, riep, ried, hief, wies, viel

en een rij waarbij ij in de verleden tijd ee werd:

beet, deed, hees, wees, bees, keef, keek, leed, leek, meed, meeg, neef, neeg, neep, peep, reed, reet, reef, rees, reeg, zeeg, zeek, week, weet, vees, zeep.

Tot geen van deze drie hoofdwoordsoorten behoren de voorzetsels, voornaamwoorden, en voeg-, tel- en bijwoorden van allerlei snit:

naar, door, voor, veur, jouw, heur, dien, dies, geen, vier, beis, joet, vaak, gauw, niet, maar, heel, neer, veel, saam, hoek, toen, zeer, boel, heus, loor.

Uitroepen, diergeluiden en tussenwerpsels zijn:

jees! neen! laas! hoor! roos! boem! piep! hiep! kien! pief! poef! woef! zoef! hoep! Loek! roef! mauw! wauw! joep! doeg! heil! meis! soit! goal! loel! deal!

Stofnamen en andere woorden die geen meervoudsvorm bezitten zijn:

heem, leem, buit, poet, leer, deeg, veek, puim, paat, zaan, weed, kief, paak, roet, reut, lieb, teak, daim, taan, paan, goud, hout, peut, gaas, puin, poen.

Hiermee zijn we aangeland in de ordening naar betekenissen. Eerst de dingen die horen tot de sfeer van een aantal beroepen: visser, zeeman, handwerkman, arts en kleermaker. De visserij:

maam, maas, haal, haaf, haam, kaar, geel, reel, heef, heek, geep, peek, moot, toom, koon, ruis, suil, puit, poer, louw, beun, meun, kiet, kuit, weel, waal.

Weel is een vis evenals poon en kaan, maar die drie woorden zijn ook benamingen van schepen, die dus bij de zeevaart thuishoren:

poon, kaan, zeil, baak, tuig, vaan, loef, giek, boot, boom, piek, luik, kuil, ruim, kaag, boeg, roer, zoel, geul, peur, joon, deun, seis, zuid, buis, veer.

Uit de gereedschapskist:

baan, boor, haak, houw, neut, loet, buil, zeel, zeef, zeem, zeis, zaag, faas, roop, riek, keer, miek, bout, naaf, buul, toot, tuit, loep, waag, viem, geut.

Arts en kleermaker praten over:

kuur, vuur, sief, ziek, kiem, jeuk, reup, jaap, deer, meet, kuim, kous, mouw, moud, kiel, riem, hoed, doek, kiep, zoom, bies, naad, vool, koof, huif, keus.

Buiten kun je de volgende dingen zien:

veen, peel, meer, beuk, haag, beek, deek, woud, duin, paal, toeg, loeg, laan, riet, wiet, koog, zaat, dauw, heul, geer, reen, wiep, peem, zuil, hein, maan

terwijl binnenshuis zijn waar te nemen:

raam, kaaf, zaal, vaas, maal, raag, muur, luur, wieg, doos, moos, pook, koer, boek, boen, hoes, voeg, weeg, touw, duig, luif, kuip, tuil, luit, pauk, cier.

Wij consumeren:

[p. 629]

bief, biet, soep, koek, mais, meel, peer, reep, peul, peen, soes, saus, kaas, poor, raap, hauw, room, juin, zeen, moes, weit; teug: mout, keil, bier, seef.

Nu vier groepen levende dingen. Eerst de lichaamsdelen:

moel, muil, neus, kaak, keel, kuif, huig, voet, zool, hoef, hiel, buik, maag, joop, tiet, wuit, duim, koot, been, teen, veem, taas, piel, heup, lies, pees

en de aanduidingen van mensen:

goog en zoon, faun en paus, heer en baas, dief en maat, buuf en buur, feut en reus, moor en paap, mooi en jood, goof en guit, huib en wout, leur en zeur, miet en meid, boef en beul.

Veel vogelnamen zijn van onze soort:

hoen, haan, poel, kauw, pauw, gouw, wouw, duuk, tuuk, duif, ruif, roek, koet, loem, hauk, kaap, keep, koop, raaf, raan, gaal, daak, mees, gier, diek, fuut

en de rest van de dieren en diertjes:

daas, haas, beer, teek, teef, kees, weep, neet, tiek, biek, pier, mier, piet, guil, muis, luis, ruin, ruip, puis, poes, koes, does, zeug, keun, gaur, dier.

Er zijn woorden die meteen ander woord een vast paar vormen. Dat kan met eindrijm zijn:

raad en daad, naam en faam, hoot en poot, heug en meug, hoer en boer, juut en tuut, huik en fuik, rouw en douw, leuk en meuk, boon om loon, hoed noch toet, geus noch meus, ruit noch muit

en het kan ook met andersoortig rijm gepaard gaan:

huid en haar, vies en voos, heen en weer, huis en tuin, toon en noot, hier en daar, hoog en laag, vaar en moer, heet en koud, Noor en Deen, kool en geit, loof en bied, kies of deel.

Als u goed heeft meegeteld, dan heeft u zesentwintig rijtjes van ieder zesentwintig woorden gezien. Er zijn dus in totaal 26 × 26 = 676 eenlettergrepige Nederlandse woorden van het type kaak-keek-kook-kuuk-kiek-keik-koek. In mijn artikel ‘Van “bad” tot “zus”’ (zie 1) zagen we dat er ook 676 woorden van het type kak-kek-kik-kok-kuk-kijk zijn. Is dat toevallig? Laat ik het zo zeggen: het zou nog merkwaardiger zijn als die twee aantallen verschillend waren. Dan zou namelijk de ene groep groter zijn dan de andere, en daar zou dan een verklaring voor gevonden moeten worden.

Hugo Brandt Corstius