Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 623]

Taal & cultuur

Veertien jaar ‘in eenen stronck geplant’.
Afscheid van de Brakke Grond

‘Hoe cond ick U mijn broeders oyt vergeten daar wij toch zijn in eenen stronck geplant.’

In de arduinen steen bij de ingang van het Vlaamse culturele centrum de Brakke Grond in Amsterdam staat dit vers van Marnix van Sint Aldegonde gebeiteld. Een enkele keer nog verwijst de officiële retoriek - vooral dan aan Vlaamse zijde - naar het grote gemeenschappelijke verleden van de Nederlanden. In de jaren negentig zag ik de passie voor die eenheid vrijwel volkomen opdrogen. Vandaag de dag gaat het om: een lat-relatie, een mariage de raison. Mijn voorkeur gaat uit naar het beeld van ‘de tweeling’.

Als lage landen bij de zee, ontstaan uit hetzelfde genetische materiaal, hebben Vlaanderen en Nederland dezelfde placenta gedeeld, daar bij de monding van de grote rivieren. Maar vervolgens, door het lot van de geschiedenis, hebben zij zich ontwikkeld tot Noord en Zuid, ieder apart in een eigen vruchtwaterzak. Herman de Croo deed ooit (in De Standaard, mei 2001) de platvloerse uitval ‘dat wij niets gemeen hebben met die Hollanders’, en ‘dat Vlamingen zich alleen tegen hun goesting vestigen in het Noorden’. De toenmalige chef buitenland van de krant, Axel Buyse, reageerde prompt dat nagenoeg op alle maatschappelijke terreinen, de samenwerking tussen Noord en Zuid steeds hechter en vanzelfsprekender wordt.

Zelf heb ik tijdens mijn periode als directeur van het Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond (van 1989 tot 2003) veertien jaar genoten van de weldaden van het Poldermodel. Mijn vrouw en kinderen zo mogelijk nog meer. Vooral geneugten van de geest spraken ons aan: nieuwsgierigheid, contactvaardigheid, vrijmoedigheid, lichtvoetigheid. Onderwijs in Amsterdam is een van onze meest verfrissende ervaringen geweest. Bijvoorbeeld op het gebied van kindbetrokkenheid en ouderparticipatie. Over methodiek en kwaliteit kan ik niet oordelen. Wel over het schoolklimaat en de resultaten. Onze kinderen bleken uitstekend voorbereid op de universiteit. Met succes trokken zij nadien naar Amsterdam, Leuven, Dublin, Cambridge, Antwerpen. De aanvankelijk zorglijke blikken en vragen van vlijtige Vlaamse leerkrachten uit mijn familie bleken totaal overbodig. Kijkend naar Vlaanderen vanop afstand vielen mij steeds meer contrasten op. Daar gaat het om andere geneugten. Gehechtheid aan materieel bezit en pronkzucht, bijvoorbeeld. Vooral de trots om ongegeneerd bezit uit te stallen. De status die men daaraan meent te ontlenen. Het ultieme doel van de Vlaming lijkt wel: huizen en gronden nalaten aan zijn kinderen. Het bewijs van een succesvol leven.

Al moet ik er onmiddellijk aan toevoegen: al die jaren waren ook lichte ‘cultuurschokken’ mijn deel in Nederland. Nederland kent niet het zindelijke en transparante bestuursmodel, dat Vlamingen er graag in zien. Dikwijls is het ook: alles uitbesteed, niemand verantwoordelijk. Hun zo geroemde bestuurscultuur is vaak de trappers kwijt, ze mist greep op overheidstaken door verregaande verzelfstandiging.

Nederland is voor mij op vele gebieden een ‘paradoxaal’ land gebleken. Hoezeer ik mij ook heb verzet tegen vooroordelen en clichés. Als ‘Belg van dienst’ was ik de afgelopen jaren te gast in diverse Nederlandse studio's; dikwijls naar aanleiding van verkiezingen, van de Belgische staatsbezoeken in 1993 en in 2000, ja zelfs als ‘voetbalkenner’ bij het laatste WK. En dan de altijd weerkerende vraag: bevalt het hier als Vlaming te leven? Dikwijls probeerde ik mijn ambivalente gevoel te verwoorden: ik ben jaloers op de Nederlandse ‘internationale gerichtheid’, maar tegelijk begrijp ik er niets van dat Nederlanders zo weinig weten over het ‘eerste buitenland’, buurland België en Vlaanderen. Ik sta te kijken van het studentvriendelijke klimaat aan de universiteit, maar ik snap niets van het blinde numerus clausussysteem voor bepaalde opleidingen. Ik kijk met grote ogen naar de planningsdrift in Nederland, maar er wordt evengoed met dezelfde problemen geknoeid als in het morsige België: de files op de wegen, het tekort aan artsen, lera-

[p. 624]

ren, verpleegkundigen. Ik ben jaloers op het ontroerende gelijkheidsideaal dat ik overal meen te ontwaren, maar ik sta paf van de soms genante assertiviteit. Ik vergaap mij aan de pittige debatcultuur en geniet van de ijskoude analyses in de Tweede Kamer, ik bewonder de liefdeblijken voor de waarden van de democratie, maar ik begrijp weinig van de lage opkomst bij verkiezingen. Lang meende ik er een fatsoenlijk samenleven te ervaren van diverse culturen, maar ik zag die mythe in rook opgaan na de publicatie van ‘Het multiculturele drama’ van Paul Scheffer; ik beleefde hier ook het einde van het politiek correcte denken met de vreemdelingenwet van PvdA'er Job Cohen. Ik zag Nederland ontwaken uit zeven jaar paarse droom en de polder uit model geraken door de koortsaanval van het ‘fortuynisme’. Dagelijkse waarnemingen en niet het minst de veelvuldige discussies rond de keukentafel met vrouw en kinderen en hun Hollandse vrienden deden vaak een beroep op mijn geestelijke souplesse, en ik durf te bekennen: niet zelden bleef er iets hangen van een zekere verwarring en ontreddering.

Gelukkig voor mijn mentale gezondheid kwam de cultuursocioloog Geert Hofstede in 1991 met zijn vermaarde boek Allemaal andersdenkenden. Over cultuurverschillen. Eindelijk vond ik bij hem een wetenschappelijk denkraam om de paradoxen ook te duiden. Over de relatie Vlaanderen-Nederland leidde zijn onderzoek tot de conclusie die voor mij een bevrijding inluidde: er zijn in de wereld geen twee landen te vinden die, ondanks het feit dat zij buurlanden zijn en een gemeenschappelijke taal hebben, zo sterk verschillen in mentale programmering als Nederland en Vlaanderen. Kennis van Hofstedes kernbegrippen is gewoon onmisbaar om met plezier als Vlaming in Nederland te overleven. Voornamelijk de dimensies ‘machtsafstand’ en ‘onzekerheidsvermijding’ zijn m.i. cruciaal. Machtsafstand is de mate waarin in een samenleving ongelijkheid en hiërarchie worden getolereerd. Onzekerheidsvermijding wijst op de graad van bedreiging door het nieuwe en het onbekende.

Vooraanzicht van de Brakke Grond, Vlaams Cultuurhuis in Amsterdam - Foto Rik Daze.

Voor beide dimensies scoren Vlaanderen en Nederland vrijwel tegengesteld. Vlaanderen telkens hoog en Nederland eerder laag. Eurobarometers, onderzoeksgegevens van het Vlaams Economisch Verbond (‘De kracht van instituties’ uit 1999), data uit ‘Vlaanderen gepeild’, ze bevestigen telkens die verschillende culturele onderstroom in beide landen. In Vlaanderen is het ‘zwijgen en zweten’, sterk zijn in gehoorzaamheid en hard werken. Zekerheid zoeken in honkvastheid. Nederland richt de blik op de wereld en liefst op oneindig. En het komt met lef uit voor zijn mening. ‘Doen’ en ‘nadenken’ hebben een andere volgorde in Noord en Zuid. De aankoop van de Brakke Grond, in 1981, is daarvan een treffende illustratie.

Vlaanderen ‘deed’ het gewoon. Om ‘wat’ te doen? Dat zien we dan wel!

De voeten in het veld, het hoofd bij het beleid

Kenmerkende ontwikkelingen inzake kunst en cultuur tonen uit Vlaanderen is vandaag de kernopdracht van de Brakke Grond, het Vlaams cultuurhuis in hartje Amsterdam.

De Amsterdamse journalist Bart Makken verklaarde in De Morgen (6 augustus 2002):

‘Ontegenzeggelijk is dankzij het Vlaamse cultuurhuis de bekendheid van en de waardering voor Vlaamse kunstuitingen in Nederland toegenomen. Het heeft zijn nut bewezen als speerpunt, springplank en als forum voor heel veel ontmoetingen tussen theatertijgers, kunstenaars, galeriehouders, journalisten en literatoren.’

[p. 625]

Met beide voeten in het culturele veld maakte ik in de jaren negentig inderdaad die talloze kruisbestuivingen mee tussen Noord en Zuid. In die jaren is de Brakke Grond resoluut afgestapt van de idee puur afspiegeling te zijn, een soort etalage van Vlaanderen. Dus niet langer programmeren ‘voor elk wat wils’. Absoluut uitgangspunt werd de artistieke relevantie van kunstenaars uit Vlaanderen. Welke betekenis kan hun werk hebben in de culturele context van Amsterdam? Het soort theater en beeldende kunst presenteren dat er in Nederland (nog) niet is, dat prikkelt tot reflectie over kunst door een specifieke inbreng uit het Zuiden. Werk dat de confrontatie aankan in een internationale context. In de jaren 1992-1998 is een serie ‘Vlaams-Nederlandse dialogen’ een voltreffer gebleken. Over hedendaagse kunst, literatuur, architectuur, toegepaste kunst en taalbeleid. Onophoudelijk draden spinnen en penetreren in het Amsterdamse cultuurcircuit, dat heeft de Brakke Grond voorgoed op de kaart gezet.

Zo nam de Brakke Grond ook het voortouw om een permanent platform op te richten met de Europese culturele instituten in Nederland: het British Council, het Goethe-Institut, het Instituto Cervantes, het Istituto Italiano, het Maison Descartes. Het nieuwe beleidsplan 2000-2005 heeft de programmering nog meer gericht op vernieuwende kwaliteit uit Vlaanderen. En op een bewust communicatiebeleid naar intermediairs, professionelen uit de Nederlandse kunst- en cultuurwereld. De Brakke Grond poogt nieuw artistiek talent uit Vlaanderen een prominent podium te bieden, zoals vandaag de dag aan de jonge dansscene en aan de onstuitbare popgroepen. Naast presentatieplaats functioneert de Brakke Grond nu ook steeds meer als informatie- en netwerkplek: door de programmering ‘extra muros’, door uit te zwermen naar de optimale podia voor bepaalde genres, zoals jazzconcerten in de ‘tempel’ van de Nederlandse jazz, het Bimhuis, Vlaams jeugdtheater in ‘De Krakeling’; door de coproductie met Nederlandse uitgeverijen om publicaties te

Hugo Claus en zijn zoon in de Brakke Grond, 28 januari 1995 - Foto Klaas Koppe.

lanceren van jonge beeldende kunstenaars; door de uitgave van de ‘Podiumkunstenagenda’, van een serie cd's ter promotie van jonge Vlaamse muzikanten; door de coërdinatie van de zogenaamde ‘Vuurtorens’, concentratieplaatsen over heel Nederland voor Vlaams toneel; door het opzetten van de website www.theateruitvlaanderen.nl. En het mag gezegd: men vindt elkaar makkelijker in het veld dan in het beleid...

En het beleid?

In mijn Hollands tijdvak heb ik opeenvolgende cultuurbewindslieden zien passeren. Zo nu en dan was ik getuige van aandoenlijke rituelen, paringsdansen tussen bewindslieden. Op het vlak van beleid is het in die jaren vaak pappen en nathouden geweest. Naar aanleiding van tien jaar de Brakke Grond - in 1991- zag ik een charmante Hedy d'Ancona haar jonge Vlaamse collega Patrick Dewael bijna doodknuffelen, in verband met het veelbesproken Nederlands Huis in Brussel. In 2000 deden Rick van der Ploeg en Bert Anciaux dit nog eens over en alweer gingen de goedgelovige harten sneller slaan. Het enige wapenfeit is de vernieuwing geweest van het Cultureel Verdrag, plechtig ondertekend te Antwerpen op 17 januari 1995, dus ten tijde van de tandem Nuis-Weckx. Een groter toonbeeld van uiterste voorzichtigheid in het bilaterale verkeer is nauwelijks denkbaar. Enkele extreem korte artikelen waarin absoluut werd vermeden elkaar te binden; met andere woorden, we beloven elkaar ‘zoveel mogelijk’ trouw te blijven. Plei-

[p. 626]

dooien om het Taalunieverdrag en het Cultureel Verdrag in elkaar te schuiven hebben geen schijn van kans gekregen. Intussen ging Vlaanderen resoluut voort op eigen kracht. ‘Doen’ alweer. Want het moet gezegd: de officiële Vlaamse Vertegenwoordiging in Den Haag, geopend in 1999, staat als een huis.

En in de parlementen van beide landen, welke stemmen hebben daar van de culturele samenwerking een thema gemaakt de afgelopen jaren? Wie lag daar enigszins wakker van?

Voor de Nederlandse Eerste en Tweede Kamer komen we niet veel verder dan de namen Marten Beinema, Andries Postma, Frits Niessen, Eric Jürgens, Aad Nuis. In Vlaanderen zijn we al redelijk volledig met het lijstje Herman Suykerbuyk, Louis van Velthoven, André de Beul, Luc van den Brande, Hugo Weckx. Inderdaad, allemaal figuren die nu reeds of over korte tijd tot de parlementaire geschiedenis zullen gaan behoren. Naar hun mogelijke opvolgers is het voorlopig zoeken met een grote loep.

Gelukkig hangt het niet allemaal af van bewindslieden. Een koppig middenveld van particuliere initiatieven blijft onverminderd waakzaam, niet het minst het onafhankelijke Comité Buitenlands Cultureel Beleid. Dat blijft de Vlaamse en Nederlandse regeringen bestoken met gefundeerde standpunten om een ‘cultureel bondgenootschap’ te laten groeien in een toekomstig Europa. Intussen spant de commissie van het Cultureel Verdrag zich geruisloos en onverstoorbaar in om de berg ambtelijke hinderpalen te verzetten. Vooral wil ze de blik gezamenlijk naar buiten richten, onder het motto ‘wat we samen doen, doen we beter’.

De erkenning dat Vlaanderen en Nederland twee herkenbare culturen zijn, belet niet dat zij een gemeenschappelijke taal- en cultuurpolitiek kunnen voeren. Wie de verscheidenheid een naam kan geven, is ook beter in staat de verschillen te relativeren. ‘In eenen stronck geplant’?

Jawel, het mag gebeiteld blijven. Maar nu gaat het om de rijkdom van de struiken die eruit voortkomen.

Guido Vereecke

Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond, Nes 45, NL-1012 KD Amsterdam, Nederland, tel. [phone], fax [phone], www.brakkegrond.nl, [e-mail].
Op 1 augustus 2003 trad Ric Urmel in dienst als nieuwe directeur van de Brakke Grond.