Ons Erfdeel. Jaargang 46

350 jaar ontmoeting Nederland-Azië in beeld

Van oktober 2002 tot februari 2003 vond in het Rijksmuseum te Amsterdam de laatste grote tentoonstelling van het VOC-jaar plaats: De Nederlandse ontmoeting met Azië 1600-1950. Tegelijkertijd verscheen onder deze titel een omvangrijke catalogus onder redactie van Kees Zandvliet. Het in dit boek afgedrukte beeldmateriaal maakt met historisch verantwoorde beschrijvingen allerlei aspecten van 350 jaar ontmoeting van Nederland met Azië duidelijk.

Hoewel dit boek volgens de inleiding geen geschiedenis van Azië beoogt te bieden, is het

[p. 616]

resultaat toch meer een ‘geschiedenisboek’ te noemen dan een ‘catalogus’. Ook voor hen die de tentoonstelling gemist hebben, vormt het een prachtige aanvulling op recent verschenen overzichtswerken betreffende de Nederlandse overzeese expansie, zoals j. van Goor (1994), De Nederlandse Koloniën. Geschiedenis van de Nederlandse expansie 1600-1950 en J.J.P de Jong (1998), De waaier van fortuin. De Nederlanders in Azië en de Indonesischearchipel 1595-1950. Terwijl deze werken primair zijn gebaseerd op schriftelijk bronnenmateriaal, vertrekt de hier besproken catalogus juist vanuit het beeldmateriaal. Centraal staan voorwerpen, modellen, tekeningen, schilderijen, beelden en foto's, en deze dienen niet als illustraties bij een daarvan losstaande tekst, maar vertellen gezamenlijk het verhaal van 350 jaar ontmoeting.

De korte inleidingen van de 14 hoofdstukken ofwel thema's van het boek geven samen een beknopt beeld van 350 jaar Nederland-Azië. Per hoofdstuk-thema wordt in de aan de afbeeldingen gekoppelde beschrijvingen dieper ingegaan op allerlei aspecten van deze ontmoeting. Geprobeerd is om steeds de functies van de voorwerpen en de personen daarachter - de makers, de afgebeelde personen en de gebruikers - centraal te stellen en het bijzondere te verbinden aan overkoepelende thema's als het bestuurlijke centrum Batavia, de Indische samenleving, diplomatie en (in)direct bestuur, (toenemend) geweld, de Aziatische en Indische handelsmarkt. Sommige thema's vormen in feite mini-tentoonstellingen. Zo wordt afzonderlijk aandacht besteed aan een serie schilderijen van Indische gouverneurs-generaal (10 afbeeldingen), aan tekeningen die de kunstenaar Johannes Rach in de tweede helft van de achttiende eeuw maakte van vooral Batavia en omgeving (23 afbeeldingen), die van de predikant Jan Brandes die een kijkje geeft in het leven binnenshuis in het Batavia van eind achttiende eeuw (15 afbeeldingen), en de tekeningen die de ambtelijke tekenaars Jan en Theodoor Bik in de eerste helft van de negentiende

Van Melle's Chineesche drops voor den Hoest - Collectie Wereldmuseum Rotterdam.

eeuw maakten op allerlei reizen door de Indische archipel (8 afbeeldingen).

Geprobeerd is om alles uit een zo min mogelijk eurocentrisch perspectief te beschouwen. Daarom staat steeds het Aziatische toneel met de er verblijvende personen centraal, niet de Europese gerichtheid op de handel met Azië. De aandacht richt zich meer op hoe de verschillende machthebbers in Azië - en daar hoorden ook de hoge beambten van de Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) bij - op elkaar reageerden.

Veel aandacht wordt besteed aan afbeeldingen waarin de hybride mengcultuur tot uitdrukking komt die ontstond waar Aziaten en Nederlanders samen woonden, leefden en werkten. Door de eeuwen heen wordt de wederzijdse beïnvloeding in beeld gebracht. Allerlei gewoontes blijken van elkaar overgenomen te zijn. De VOC-beambten pasten zich al gauw aan aan de luxueuze levensstijl van de plaatselijke elite (bijvoorbeeld door een parasol boven het hoofd te laten houden door een slaaf) en aan het Aziatische gebruik om kostbare ‘diplomatieke’ geschenken uit te wisselen. Omgekeerd namen Aziatische vorsten al gauw allerlei Europese elementen over (zo rustte de sultan van Yogyakarta zijn lijfwacht uit met Europese kleding en liet zijn koets voorafgaan door een trompetter). Door het ontstaan van een flinke groep afstammelingen van Europese mannen en Aziatische vrouwen

[p. 617]

gingen de multi-etnische huishoudens zowel Europese als Aziatische trekken vertonen, wat tot uiting kwam in taal, kleding, eetgewoonten e.d. Vanaf het midden van de negentiende eeuw was overigens het beleid erop gericht de ‘verindisching’ van de Europeanen zoveel mogelijk tegen te gaan. Het resultaat daarvan was dat er een steeds grotere verwijdering ontstond tussen de levenssferen van de Nederlanders en de inheemse bevolking. Aan inheemse kant nam overigens de aantrekkingskracht en invloed van westerse cultuur en techniek steeds meer toe. De inheemse elite volgde westers onderwijs, kreeg een voorkeur voor westerse muziek, film, kleding enz. Westerse techniek kwam overigens meer en meer Indië binnen. Hele fabrieksinstallaties, droogdokken, vuurtorens werden letterlijk als bouwpakketten overgebracht. Het zou tot de Japanse tijd duren voordat Indië geheel werd vrijgemaakt van westerse invloed.

Hoewel tentoonstelling en boek zijn voortgekomen uit het VOC-jaar 2002, heeft men zich met opzet niet beperkt tot de VOC-periode. In het boek is zelfs sprake van een in de tijd evenredige opzet: 8 hoofdstukken met circa 250 pagina's betreffen de VOC en 6 hoofdstukken met 150 pagina's de koloniale periode daarna. Veel aandacht wordt besteed aan de in 1824 opgerichte Nederlandsche Handel Maatschappij (NHM) die al gauw werd aangeduid als ‘de kleine Compagnie’ omdat deze in veel opzichten als negentiende eeuwse variant van de VOC - ‘de grote Compagnie’ - kon gelden. Door ook aandacht te geven aan de periode van 150 jaar koloniaal bestuur wordt de economische, politieke en bestuurlijke continuïteit en discontinuïteit ten opzichte van de VOC-periode verduidelijkt. Beide periodes liggen immers in elkaars verlengde. De opheffing van de VOC werd vooral in Nederland zelf gevoeld, in Indië eigenlijk nauwelijks. Zo kon het gebeuren dat hier en daar nog tot in de twintigste eeuw gesproken werd van ‘Compagnie's dienaren’ voor Indische bestuursambtenaren.

De samenstellers van tentoonstelling en boek hebben over het algemeen een verantwoorde keuze gedaan. Toch zijn er ook wel hiaten te vinden. Waarom wordt bijvoorbeeld geen aandacht besteed aan het onderwijs, terwijl toch de Indische school bij uitstek een plaats was waar oost en west elkaar ontmoetten? Waarom ook zo weinig aandacht aan letteren, podiumkunsten, wetenschappelijke studie?

Het boek is voorzien van heldere inleidingen, nuttige literatuurverwijzingen en een register. De beschrijvingen van de afbeeldingen zijn kort, krachtig en terzake. Dat een prettig leesbaar boek is ontstaan zal te danken zijn aan Kees Zandvliet die als redacteur de bijdragen van maar liefst 23 auteurs tot een eenheid moest maken. Het boek is prachtig uitgevoerd, de kleurafbeeldingen zijn van uitstekende kwaliteit. Het is een genot het ter hand te nemen.

Kees Groeneboer

kees zandvliet (red.), De Nederlandse ontmoeting met Azië 1600-1950, Rijksmuseum, Amsterdam / Waanders Uitgevers, Zwolle, 2002, 461 p.