Ons Erfdeel. Jaargang 46

De wereld volgens Elchardus

Ons beeld van de samenleving wordt sterk bepaald door de media. De media, met de televisie als belangrijkste vertegenwoordiger, zijn niet alleen een venster op de wereld, maar houden de wereld ook voortdurend een spiegel voor. Door deze spiegelfunctie bekijken de samenleving, de politiek en de media zichzelf vanuit de premissen en hypothesen en in een terminologie die de media zelf aanreiken. Wij, ‘kritische en wakkere burgers’, beseffen onvoldoende hoe eenzijdig en beperkt deze kijk is, en hoe gemakkelijk we met het opgezet spel meedoen. De media doen ons onder zachte dwang hun interpretatie van de samenleving slikken en plaatsen tal van maatschappelijke gebeurtenissen en evoluties in de verhaallijn die door hen werd uitgezet.

Het werk van socioloog Mark Elchardus en zijn TOR-onderzoeksgroep (‘Tempus Omnia Revelat’ - de tijd onthult alles) aan de V.U. Brussel brengt barsten aan in de spiegel die de media ons voorhouden. Bepaalde interpretatieschema's worden als ongefundeerde clichés naar de prullenmand verwezen. Anatomie en oorzaken van het wantrouwen toont aan dat de verschillende crisissen van de jaren negentig het onbehagen en het wantrouwen in de samenleving niet zozeer in de hand werkten, maar er eerder een gemediatiseerde uiting van waren. De ware oorzaken van het wantrouwen in tal van instellingen, de verzuring en de kloof tussen burger en politiek zijn niet te vinden in de schandalen, maar veel meer in de se-

[p. 609]

cularisering, de macht van de media, de complexiteit van de kennismaatschappij, de vergrijzing, de zwakke positie van laaggeschoolden en de overspannen verwachtingen ten aanzien van de verzorgingsstaat.

In De symbolische samenleving wordt een ander stokpaardje van media en politiek doorgeprikt: de individualiseringsthese. Het is niet omdat we de verzuiling voorbij zijn en leven in een ‘gedetraditionaliseerde’ maatschappij dat de mensen verworden zijn tot vlottende individuen die zich als nomadische atomen in de sociale werkelijkheid bewegen. De positie van mensen wordt inderdaad minder bepaald door de economische klasse waartoe ze behoren en de politieke en levensbeschouwelijke gedachten zijn vrijer dan enkele decennia geleden, toen de zuilen het leven van in de wieg tot in het graf beïnvloedden. Er bestaan echter wel degelijk nog collectieve identiteiten en er zijn nog steeds uniformiserende krachten. Het onderwijs dat men volgt, de media en reclame waarmee men al dan niet in contact komt, het al dan niet lid zijn van een vereniging: het zijn in onze samenleving beslissende elementen die bepalen wie we zijn, hoe we ons kleden en welke kunst we mooi vinden. De levensstijl is meer dan ooit een uiting van de symbolische groep waartoe je behoort. Zeg me welke muziek je beluistert en naar welke tv-zender je kijkt, en ik zeg je wat voor soort onderwijs je hebt genoten, hoe je over politiek denkt,...

In De dramademocratie brengt Elchardus als sociale wetenschapper zijn kijk op de democratie en de media. Het boek is een opiniërend essay, geruggensteund door het empirische materiaal dat in de vorige boeken werd gepresenteerd. Elchardus gaat op zoek naar de rol van het politieke bedrijf in een periode van

De Witte Mars in Brussel, 20 oktober 1996 - Foto Tim Dirven.

crisis, wantrouwen, globalisering en naar de zogenaamde ‘verplaatsing van de politiek’ naar bedrijven, gerecht en media. De maatschappijanalyse van Elchardus is verfrissend, ontnuchterend en confronterend. Ze is verfrissend omdat ze een ander geluid laat horen en de lezer doet nadenken over de analyses en verhalen die hij dagelijks via de media op zijn bord krijgt geserveerd. Het is ontnuchterend en confronterend te zien hoe moeilijk we la pensée unique van de media kunnen doorprikken en een alternatieve analyse in de plaats kunnen stellen. De dramademocratie is een aanklacht tegen de vereenvoudigde interpretatieschema's van de media en tegelijk een interessante ontsnappingspoging. Elchardus biedt

[p. 610]

ons een alternatieve kijk op verschillende politieke evoluties en toont aan dat er in de politiek veel foute antwoorden worden gegeven omdat de vragen niet correct worden gesteld. Doordat de politiek en de media zich baseren op de eigen, foutieve vooronderstellingen is het niet verwonderlijk dat ze er niet in slagen de kloof te dichten, het maatschappelijk wantrouwen, de antipolitieke sentimenten en het onveiligheidsgevoel te verminderen, alle retoriek over ‘Nieuwe Politieke Cultuur’ (NPC) ten spijt.

Rechtstreekse verkiezing van burgemeesters, het halveren van het gewicht van de lijststem, de hang naar meer directe democratie via bindende referenda (enkele recente voorstellen in België om de politiek dichter bij de burger te brengen), het zal allemaal niet baten, want het is naïef te geloven dat institutionele vernieuwing het onbehagen en het wantrouwen bij de bevolking kan wegnemen. De genoemde maatregelen komen niet voort uit een ernstige analyse van de samenlevingsproblematiek, maar uit de psychologie van de politici zelf. NPC is dan ook niet meer dan bezigheidstherapie voor volksvertegenwoordigers. Het is hierbij opvallend dat sociologen en politicologen al jaren wijzen op de beperkingen en zelfs gevaren van de directe democratie en de ‘demagogie van de spontane meningsuiting’ (Bourdieu), maar dat de politiek zich daar al jaren niets van aantrekt.

Elchardus heeft het niet begrepen op de publieke opinie, die steeds meer aan slagkracht wint. Ze geeft ons de illusie dat we mondige, vrije burgers zijn, maar in werkelijkheid is de publieke opinie een door de media gemanipuleerde stem. Vandaar ook Elchardus' kritiek op het populisme, hoewel hij erkent dat een gematigde vorm ervan in de dramademocratie onvermijdelijk is. Interessant is dat Elchardus oog heeft voor zowel het rechtse als het linkse populisme. Hij haalt zwaar uit naar het progressieve populisme van Agalev, dat eenzijdig ondersteund wordt door het verhaal van het individualiseringsproces waar de invloedrijke sociologen U. Beck, A. Giddens en Z. Bauman graag mee uitpakken. Dat verhaal legt de nadruk op de vrijheid waarmee de mensen hun eigen levensproject kunnen uittekenen. Voor collectieve identiteiten lijkt in onze tijd nauwelijks of geen plaats meer te zijn, want iedereen is het unieke resultaat van de eigen keuzevrijheid. Hebben de postmoderne individuen zich immers niet losgerukt uit allerlei voorgegeven betekenissen, tradities en zuilen en is hun leven geen creatief, origineel kunstwerkje? Dit verhaal wordt door Elchardus afgedaan als ‘een illusie’, ‘belachelijk’, ‘debiliserend’, ‘naïef’ en ‘achterhaald’. We zitten niet in de stuurcabine van ons eigen leven, maar worden gestuurd. Het gevaar bestaat dat in de symbolische samenleving de meeste mensen met een enorm gevoel van vrijheid leven, maar dat de determinerende invloeden van de nieuwe controlerende en disciplinerende instellingen - onderwijs, media en reclame - worden verdonkeremaand.

De kijk van Elchardus op samenleving, media en politiek heeft geen tekort gehad aan media-aandacht. In de krant De Morgen bijvoorbeeld werd bijzonder uitgebreid op de thematiek van De symbolische samenleving ingegaan en in de verslaggeving van de Nederlandse verkiezingen van 22 januari 2003 en de aanloop tot de Belgische parlementsverkiezingen van 18 mei dook het woord dramademocratie te pas en te onpas op. De vraag of politiek nog meer inhoudt dan het zich staande houden in het mediacircus dat voor onze ogen zijn tenten opslaat, wordt inderdaad steeds dringender.

De symbolische collectiviteiten die Elchardus en zijn onderzoeksgroep uittekenen, zijn bijzonder herkenbaar, maar de typeringen botsten ook op weerstand. Het stuit sommigen tegen de borst dat onze samenleving wordt onderverdeeld in VRT (openbare omroep)- en VTM (commerciële omroep)-kijkend Vlaanderen, in algemeen onderwijs en beroepsonderwijs, en in mensen die via het verenigingsleven verbonden zijn met de samenleving en mensen die exclusief via de populaire media in nauw contact staan met de samenleving. Ik hoorde onlangs iemand die het ironisch had over de ‘Elchardisering van de samenleving’, waarbij we binnenkort bij het VTM-kijken rechtsboven op het beeldscherm een vierkantje kunnen verwachten met de mededeling ‘VTM-kijken schaadt het vertrouwen in de samenleving’. Ik begrijp de weerstand tegen de stigmatiserende idee dat mensen in stereotiepe hokjes worden geplaatst, maar de cijfers zijn wat ze zijn. Ze moeten geen aanleiding zijn om het moraliserende vingertje naar de sociologen op te heffen. Laat de cijfers daarentegen

[p. 611]

een aanzet zijn om de mechanismen die veroorzaken dat mensen buiten hun eigen wil om in die hokjes terechtkomen, worden doorbroken. Of willen we inderdaad onze ogen blijven sluiten voor de verschillende machtige (sociale) controlemechanismen die onze positie in de symbolische samenleving bepalen?

Patrick Loobuyck

mark elchardus, De dramademocratie, Lannoo, Tielt, 2002, 208 p.
mark elchardus & ignace glorieux (red.), De symbolische samenleving. Een exploratie van de nieuwe sociale en culturele ruimtes, Lannoo, Tielt, 2002, 421 p.
mark elchardus & wendy smits, Anatomie en oorzaken van het wantrouwen, VUBpress, Brussel, 2002, 142 p.