Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 577]

Kunsten

Zacht bewegende bladeren.
Over de kunst van David Claerbout

I. Ik zit aan mijn keukentafel en kijk door het venster naar buiten. Dichter bij een boom kun je niet wonen, denk ik. (Tenzij je in een boom woont of een boom in je huis hebt staan.) De boom was er al toen ik hier kwam wonen. Maar het was winter toen. Nu doet de speelse lentewind zijn takken en bladeren wiegen. Nu eens zacht, dan weer hard.

Het is een esdoorn die zijn takken tot net boven het huis laat hangen en zo het licht op een fascinerende wijze filtert. Ik kijk elke dag een paar uur uit het venster naar die boom en vraag mij af of ik evenveel van de zacht bewegende bladeren gehouden zou hebben als ik het werk van David Claerbout niet gezien zou hebben.

De allereerste keer dat ik bewust keek naar hoe de bladeren van een gefilmde boom bewogen, was op de tentoonstelling ‘Aubette, het verlangen naar een andere plaats’ in het Museum Dhondt-Dhaenens in Deurle. Ik stond voor het eerste deel van het werk ‘Villa Corthout’ (2001) van David Claerbout. Er bewoog niets op het zwart-witbeeld dat er eerst uitzag als een uitvergrote foto. Of tenminste, wat zou moeten bewegen op deze traag lopende videofilm bewoog niet. Een man en een vrouw zittend aan een zwembad bewogen niet. Ze bleven minutenlang stilstaan, terwijl de wind het water in het zwembad en de bladeren van de bomen zachtjes deed bewegen.

In het jaar waarin David Claerbout het grafische en schilderkundige palet inruilde voor video, heeft hij een werk gemaakt waarop een boom te zien is die danst in de wind. Niets meer en niets minder dan een vijfentwintig minuten durende video die vermoedelijk een verwant spektakel biedt, als wat zich nu vandaag voor mijn venster afspeelt. Ik schrijf vermoedelijk, want deze video heb ik nog nooit gezien. Ik ken hem alleen maar uit beschrijvingen. Ik ken het werk eigenlijk niet, want een werk van David Claerbout, dat moet je gezien hebben. Het laat zich niet zomaar reproduceren.

II. Wanneer je voor een werk van David Claerbout staat, heb je het gevoel weer tot leven te komen. Alsof er plots meer zuurstof in de lucht is en je lichaam dimensies in zichzelf ontdekt die het al lang vergeten was.

Omwille van het sterk aan natuurlijke elementen gelieerde karakter van het werk van Claerbout, wordt hij vaak als neoromanticus omschreven. De sfeer in zijn werk typeert men even gemakkelijk als nostalgisch en melancholisch. Die woorden en begrippen zijn misleidend. Zeker binnen een Vlaamse context waarin het begrip ‘romantiek’ een vrij pejoratieve bijklank heeft. Wanneer men iemand romantisch noemt, dan wordt hem of haar vrij snel een zekere wereldvreemdheid aangewreven. Dan lijkt hij vast te zitten in een melancholische manier van leven die de ‘echte’ realiteit niet onder ogen wil zien.

De oude klassenfoto die Claerbout in de video ‘Retrospection’ (2000) gereanimeerd

David Claerbout, still uit ‘Villa Corthout’, 2001.

[p. 578]

heeft, geeft gemakkelijk aanleiding om het over romantiek, melancholie en herinnering te hebben. Telkens wanneer het beeld inzoomt op een van de leerlingen, zwelt de sterk romantische muziek aan die dit inzoomen begeleidt.

Nauwelijks merkbaar doet Claerbout de levenloze, in de tijd stilgezette, gezichten weer even bewegen door hen digitaal een glimlach op het gezicht te toveren of hen even met de ogen te laten knipperen. Het is een werk dat lijkt op de zachte illusie van de in het verleden levende melancholicus die zijn uit het oog verloren jeugdvrienden niet loslaat.

In het werk van David Claerbout is er een opmerkelijke verwantschap tussen de verhouding tot het beeld en de herinnering. Een leven in herinneringen kan leiden tot een vlucht uit het leven, een vlucht uit het nu. Net zoals er beelden zijn die ons uitnodigen om ons eigen lichaam te vergeten en in de fictieve tijd van het beeld te leven, in plaats van in het hic et nunc.

De beelden van David Claerbout leiden ons door de herinnering naar een uitbundig nu. Een nu-moment dat Peter Sloterdijk treffend verwoordt in zijn Kritiek van de cynische rede (1984): ‘Wat weten de angstmens, de geborgenheidsmens, loonarbeidsmens, verdedigingsmens, zorgenmens, geschiedenismens, planningsmens van het leven? Wanneer wij optellen waaruit onze levensinhoud bestaat, dan blijkt de som gevormd te worden door veel verzuim en weinig vervulling, veel onbestemde dromen en weinig heden. Leven betekent hier: nog-niet-dood-zijn. Opnieuw leren leven vraagt om grote inspanning van het herinneringsvermogen, maar dan wel een herinnering die niet alleen geschiedenis tot leven wekt. De diepste herinnering leidt niet naar geschiedenis, maar naar een kracht. Wie die aanraakt, wordt door een extase overspoeld. Die herinnering mondt niet uit in een of ander verleden, maar in een uitbundig nu’.

III. Sommigen beweren dat het alleen binnen de mogelijkheden van de schilderkunst ligt om een aandachtig en geconcentreerd kijken

David Claerbout, still uit ‘Retrospection’, 2000.

op te wekken in de toeschouwer. Elk bewegend beeld zou tot het verderfelijke, nietkunstzinnige rijk van de vluchtige beelden en blikken behoren. Wie dat denkt, heeft nog geen enkel werk van Claerbout bekeken.

Het spannende aan het werk van Claerbout is dat hij met virtuele middelen een anti-virtueel doel nastreeft: ‘Voor mij houdt dit een voortdurend gevecht tegen abstractie in - niet door het lichaam te gebruiken dat, door het ervaren van shock of pijn, vaak wordt beschouwd als het laatste bastion tegen abstractie, maar door het medium par excellence te gebruiken dat het lichaam elimineert: film’ (kurt vanbelleghem, David Claerbout, A Prior, Brussel, 2002, p. 127).

Het is verleidelijk om in deze uitspraak een afwijzing van abstracte kunst en performance te zien, maar juist in het werk van Claerbout wordt duidelijk dat het niet per definitie de vorm is, die de verhouding van de toeschouwer tot het werk bepaalt. De fysieke aanspreking van de toeschouwer die zo prominent afwezig is bij een conventionele film, keert in de videofilms van Claerbout als een boemerang terug. Dat maakt hem uiteindelijk een artistieke erfgenaam van de ‘abstracte’ kunst van Barnett Newman en de performancekunst van Marina Abramovic. Kunst die een directe hier-en-nu-ervaring verlangt en met het oude Europese dualisme van lichaam en geest korte metten maakt.

Jeroen Laureyns