Ons Erfdeel. Jaargang 46

Een ‘sans-papier’ op een trein door Europa

Kamiel Vanhole (^o1954) is een geëngageerd auteur. Hij maakte deel uit van het burgerinspectieteam dat in oktober 1998 wilde nagaan of er op het militaire domein van Kleine Brogel kernwapens opgestapeld lagen. Hij bewerkte een Arabisch epos over de belevenissen van mensen die in vreemde culturen belanden tot een theaterproductie met de sprekende titel Barbaroi. In een themanummer over literatuur en politiek van het literaire tijdschrift De brakke hond (1998 nr. 58) vroeg hij zich af of politiek en literatuur nu echt water en vuur zijn, zoals Plato ons wil doen geloven. Als schrijver van proza heeft Vanhole het over ‘altijd dezelfde kleine mens en altijd een andere, met zijn razernij en zijn machteloosheid, zijn verveling, zijn liefdes, zijn grootspraak.’

De schrijver Kamiel Vanhole heeft geen zitvlees, in de jaren tachtig reisde hij rond in het Roemenië van het genie der Karpaten en nog voor de Val van de Muur bezocht hij het stalinistische Bulgarije. Hij schreef er puntige en meeslepende reportages over, die met andere reisverhalen gebundeld werden in Een demon in Brussel, zijn boekdebuut in 1990. De ikverteller in zijn jongste roman, O Heer, waar zijn uw zijstraten? legt hij vol overtuiging de woorden in de mond die hem zelf ook voortstuwen: ‘Onderweg blijven, dat is het enige wat telt’. Het verlangen van de mens om voortdurend elders te zijn en daarover verslag uit te brengen houdt het genre van de reisreportage in stand. Vanhole is een reisschrijver die vreemde culturen empathisch inzuigt, kritisch proeft en de smaak ervan met stilistisch genot weergeeft.

Een treinreis in de zomer van 2000 met zowat honderd schrijvers uit een veertigtal Europese landen, van Lissabon naar Sint-Petersburg en dan naar Berlijn, moest de wereld aan het begin van het nieuwe millennium er concreet van overtuigen dat het eengemaakte, democratische Europa niet louter een economisch weefsel is, maar een groot politiek, sociaal en cultureel project. Kamiel Vanhole was één van die ‘bohémiens van stand, die zich op de geheime golfslag van de sponsoring van de ene stad naar de andere laten wiegen’. Het is een citaat uit O Heer, waar zijn uw zijstraten? waarin hij die onderneming opnieuw en met veel verbeelding heeft verwerkt tot een verhaal met een mysterieuze, thrillerachtige spanningsboog, een flinke dosis humor en een scheut romantiek en tragiek. De hoofdpersonages, een merkwaardig en sympathiek duo, vormen een paar met een alleszins ongewone relatie.

René is een drieëntwintigjarige mulat, een sans papier uit Madagascar. Amber, alias mevrouw Emolian, is een negenentwintigjarige Turkse biologe die bang is voor aardbevingen en die in Parijs als jong meisje het slachtoffer is geweest van een groepsverkrachting. De keuze

[p. 459]

voor René als de ikverteller geeft Vanhole de mogelijkheid om via een buitenstaander gevat en indringend commentaar te leveren bij het werkelijke Europa. Dat vertelstandpunt kan om twee redenen ook symbolisch genoemd worden. Als mulat is René een ‘mixtus’ en daarom wordt hij door de auteur vanzelfsprekend erg geschikt gevonden om mee te reizen in een trein waarin zich een mix van de Europese bevolking bevindt. Bovendien wordt voor de organisatoren na de ontdekking van zijn clandestiene aanwezigheid - Amber had René in Lissabon haar hotelkamer en nadien de trein naar Madrid binnengesmokkeld - de volgende vraag plots brandend concreet en actueel: is Europa een gesloten instelling, een ‘Fort Europa’, of niet? Zij staan voor een dilemma. René hoort helemaal niet bij de genodigden die door Europa trekken om overal, op debatavonden of bij georkestreerde ontvangsten zoals in het Europese Parlement, zichtbaar te maken dat het eengeworden Europa een realiteit is. Maar hem van de trein zetten zou anderzijds een beslissing zijn die regelrecht ingaat tegen het doel van de met veel aandacht van de media opgezette onderneming, namelijk aantonen hoe open, verdraagzaam, vredevol en grenzeloos het nieuwe jonge Europa wel is.

Via dit dilemma nodigt Vanhole ook de lezers van zijn roman uit om na te denken over het Europa waarin zijleven. En voor die reflectie levert hij tussendoor de nodige stof: idealistische standpunten worden kritisch doorgelicht, Ortega y Gasset wordt aangehaald en diens visie op de verbondenheid van de Europeanen door een groots project, maar ook Cioran wordt, hoewel niet met name, geciteerd. Hij was van oordeel dat de toekomst van Europa toebehoort aan de immigranten en dat onherroepelijk de dag komt dat het Westen geregeerd zal worden door zijn gastarbeiders.

Vanhole maakt de verschillende visies op Europa concreet in de verhalen en gesprekken die hij de mederezigers van René en Amber laat voeren. Vanhole noteert ze met veel zin voor ironie. Zo bevindt het gezelschap zich in

Spoorwegknooppunt aan het voormalige goederenstation Thurn en Taxis, Brussel - Foto Johan Jacobs.

Brussel in de periode dat het Europese voetbalkampioenschap er wordt gespeeld. René wordt er door een hooligan gemolesteerd en in elkaar geslagen. Als reactie op die gewelddadige scène laat Vanhole een van zijn personages volgend afstandelijk maar bijna cynisch commentaar geven: ‘Achter zijn gedrag gaat een mondiaal onbehagen schuil, zou de ouwe heer Carnale zeggen. Die jongen is een slachtoffer van de globalisering.’ Understatements dragen Vanholes voorkeur weg, terloops en laconiek wijst hij op de valkuilen van taalmanipulatie en van politiek correct taalgebruik, zorgvuldig observeert hij het menselijk gedrag. Zijn bevindingen formuleert hij vaak poëtisch. Eén van zijn zeer essentiële overtuigingen luidt: ‘De mens is een fantastische praatjesmaker, denk ik. Hij maakt dekens van woorden. Maar de dekens zijn te kort, onze voeten blijven eronderuit steken.’

O Heer, waar zijn uw zijstraten? is een lappendeken van woorden van een zachtmoedige en tegendraadse auteur over hartverwarmende solidariteit in een soms kil Europa.

Joris Gerits

kamiel vanhole, O Heer, waar zijn uw zijstraten?, Meulenhoff, Amsterdam, 2002, 175 p.