Ons Erfdeel. Jaargang 46

De rattenvanger van Averbode

Welke Vlaming herinnert zich niet het Zonnekind van Nonkel Fons, met ‘Rikske en Fikske’, de beloning voor een week moeizaam spellen ‘Jan-Pet-Pijp’? Wie heeft zich nooit verkneukeld in het ouderwetse avontuur van een beduimeld ‘Vlaamsch Filmke’, gevonden bij grootmoeder op zolder? Wie was niet onder de betovering van Spoken op de ruwe heide of De waanzinnige kluizenaar? Over dat alles gaat het fraaie boek Averbode, een uitgever apart, samengesteld door een team van historici en literatuurwetenschappers onder leiding van Rita Ghesquière en Patricia Quaghebeur. Ook de geschiedenis van Averbodes vergeten publicaties voor volwassenen krijgt trouwens ruim aandacht in het volumineuze werk. Averbode, een uitgever apart is meer geworden dan een relatiegeschenk van een uitgeverij die er warmpjes bij zit. De studie was een onderdeel van een stevig wetenschappelijk project van het Katholiek Documentatiecentrum (KADOC) rond jeugdliteratuur, dat o.m. ook resulteerde in een internationaal en comparatief colloquium.

De meeste vroegere lezers van Zonnekind zullen wel weten dat Nonkel Fons een pater van Averbode was. Minder bekend is dat de uitgaven, gepatroneerd door de abdij, een uitvloeisel waren van persapostolaat dat gedragen werd door twee religieuze massabewegingen: de Aartsbroederschap van O.L. Vrouw van het Heilig Hart en de Eucharistische Kruistocht. Hoewel beide organisaties inhaakten op de Norbertijnse idealen, geschetst in een inleidende bijdrage van Premonstratenzer Herman Janssens, waren ze in wezen geworteld in de romantische en sociale spiritualiteit van het katholieke reveil van de negentiende eeuw. In gebed en ‘versterving’, via de eucharistie en geloofsactie moest aan (het hart van) Jezus ‘eerherstel’ aangeboden worden voor de vele doornen van de moderniteit. Omgekeerd zouden de ‘genadegaven’ van het H. Hart God verzoenen met een door revolutie verziekte samenleving. Maria was hier de uitgelezen middelares.

Lieve Gevers en Anneleen Vuurstaak gaan in op de Aartsbroederschap van het H. Hart, die aanving in 1877 en naar een hoogtepunt groeide in de jaren voor de Eerste Wereldoorlog, toen ze een paar honderdduizend leden telde. Averbodes bladen voor volwassenen begonnen als een mededelingenblad voor de leden van de broederschap. Patricia Quaghebeur diept in haar bijdrage voor het eerst de geschiedenis uit van de Eucharistische Kruistocht, die het elan van de Aartsbroederschap overnam in het interbellum, en waarvan de in 1999 zaligverklaarde priester Poppe het boegbeeld was. Hoewel de Eucharistische Kruistocht de ambitie had om de elite van de Katholieke Actie te worden, bleef ze in essentie een kinderbeweging. Zonneland (en zijn Franstalige tegenhanger Petits Belges) waren oorspronkelijk het lijfblad voor de ‘Schildknapen’ en de ‘Bruidjes’ vaneen kruistocht die het Avondland moest redden van zedenbederf en communisme. Het succes van zowel de jeugd- als de volwassenentijdschriften was trouwens in niet geringe mate de verdienste van de ‘ijveraars’ van de Aartsbroederschap en daarna van de Eucharistische Kruistocht, die abonnementen ronselden.

Averbodes gangmakersrol bij deze initiatieven werd mogelijk gemaakt door de groei van de abdij, die haar ledenaantal zag verviervoudigen tussen 1885 en de Tweede Wereldoorlog. De expansie werd niet alleen gekanaliseerd in persapostolaat, maar ook in de overzeese missies. Carine Dujardin onderstreept het belang van missionaire heldenverhalen als katholiek surrogaat voor exotisme en de avonturenroman. Deze werden zelfs ondergebracht in de aparte reeks ‘Uit Verre Landen’, die aan de lancering van de ‘Vlaamsche Filmkens’ in de jaren 1930 voorafging. Averbodes openheid tegenover fictie, die in het katholieke milieu lange tijd geen evidentie was, heeft de uitgeverij in staat gesteld een constructieve rol te spelen in de ontwikkeling van de Vlaamse jeugdliteratuur, waar uitvoerig op ingegaan wordt in de twee bijdragen van Rita Ghesquière.

[p. 452]

Reeds in het interbellum maakte Averbode zich het inzicht eigen dat haar boodschap aangenaam verpakt moest worden om de jeugd en het grote publiek aan te spreken. Die stelregel lag ook aan de basis van Averbodes politiek inzake bladen voor volwassenen, die uit de doeken gedaan wordt in de bijdragen van Jan de Maeyer en Reine Meylaerts. Het vrome Bode/Messager werd omgevormdtot het familieblad Averbode's Weekblad/La Semaine d'Averbode. Het intellectuele Hooger Leven (o.l.v. Gerard Walschap) liet men vrij snel vallen, in tegenstelling tot een tweede gezinsblad, Ons Land, dat zelfs religieus kleurloos (maar wel moreel stichtend) werd ingevuld. Dit volksgerichte pragmatisme werd sterk in de hand gewerkt door de diepe financiële crisis waarin de uitgeverij en de abdij verzeilden in de jaren 1930, een crisis die ontleed wordt in de zeer verhelderende bijdrage van Peter Heyrman en Erik Buyst. De apostolische tactiek van Averbode werd na de Tweede Wereldoorlog geperfectioneerd en belichaamd door Nonkel Fons, alias Daniël de Kesel, die door Liesbeth Vercammen met verve geportretteerd wordt. De eigenzinnige De Kesel was een ty pisch Belgisch pater-ondernemerstype, Bourgondische zwier incluis. Met een combinatie van gedreven ‘salesmanship’ en ‘networking’ wist hij het pedagogische gat in de markt van de jeugdtijdschriften te vinden.

Door zijn actieve rol in de uitbouw van eigentijdse media kan Averbode beschouwd wor den als een exponent van ‘religieuze moderni sering’, zoals Jan de Maeyer terecht stelt in het besluit. Aan de andere kant was het ideologi sche profiel van Averbode's producten over de hele lijn uitgesproken conservatief, of het nu om missionering, seksuele rolpatronen of politiek ging. Dat scheen trouwens aan te sluiten bij de mentaliteit van de Witheren, die het dorp

Cover van ‘Lenteweelde’, jg. 4 (1928), nr. 19, 15 april 1928, uitgegeven door de Abdij van Averbode © KADOC Leuven.

Averbode economisch volledig domineerden. Hooger Leven was een uitzondering, maar dat liet men dan ook doodbloeden. Dit verklaart mede waarom de tijdschriften na het tweede Vaticaans concilie een crisis doormaakten. Tevoren was de ‘verpakking’ de ‘inhoud’ trouwens al stilletjes gaan overschaduwen. Terwijl de volwassenenbladen het aggiornamento niet overleefden, slaagden de publicaties voor de jeugd er wel in zich te verjongen en te professionaliseren na het (gedwongen) vertrek van Nonkel Fons. Ook het religieuze boekenfonds voor volwassenen, geschetst door Leo Kenis, onderstreept de vernieuwing.

Averbodes verhaal wordt ondersteund door een ware schat aan visueel materiaal, dat de lezer gegarandeerd menig nostalgisch moment zal be-

[p. 453]

zorgen. Frank Huygens (een kunsthistoricus) gaat in op de geschiedenis van de illustratie in Averbodes publicaties, met name het stripverhaal, waar Averbode in het katholieke landschap een vergelijkbare rol speelde als voor de jeugdliteratuur in het algemeen.

Al bij al is Averbode, een uitgever apart een geslaagde bundel, die niet alleen het onderwerp uitdiept, maar ook een venster biedt op recente inzichten in de religieuze geschiedenis en de literatuurwetenschap. In andere opzichten blijft de lezer echter met enige wrevel achter. Het boek slaagt er niet echt in om de interne logica, de ziel van al dat moois te vatten. Misschien had men een antropoloog of een mentaliteitshistoricus aan het team moeten toevoegen. Anderzijds is het volume wat zwaar op de hand, letterlijk maar ook figuurlijk. Geen enkele van de bijdragen zou misstaan in een vaktijdschrift, maar de meeste auteurs vergaten Averbodes beproefde recept inzake ‘boodschap’ en ‘verpakking’ toe te passen. Er wordt meermaals op gewezen dat de geschiedenis van de uitgeverij er een is van markante persoonlijkheden, maar enkel Nonkel Fons komt tot leven, samen met de kring van huistekenaars rond hem. Soms laat men kansen voor doel liggen. Neem Gust Muller, een trouw medewerker en boezemvriend van Nonkel Fons; in een biografisch leeskadertje wordt terloops vermeld dat de man protestants was... Of de nietszeggende onderschriften bij provocerend materiaal, zoals een oorlogsnummertje van Zonneland waarin de pijnen van het vagevuur geschilderd worden, of een in (antisemitische) samenzweringstheorieën gedrenkte politieke prent uit 1928.

Dat brengt ons bij het probleem van de ‘donkere bladzijden’. De auteurs gaan deze niet uit de weg, maar ze gaan ook niet tot op het bot. Misschien konden ze dat niet, omdat er veel archiefmateriaal verdwenen is. De lezer

Cover van een clandestien nummer van ‘Zonneland’ uit de Tweede Wereldoorlog © KADOC Leuven

blijft hoe dan ook met vragen zitten over het decennium tussen 1938 en 1948, het knelpunt in Averbodes geschiedenis. Er is de passieve collaboratie van Ons Land tijdens de oorlog en de onopgehelderde rol van Berkven-Hulsmans - allicht de belangrijkste vrouw in de geschiedenis van de uitgeverij - die bij de bevrijding halsoverkop naar Nederland vluchtte. Secundair is dit niet, omdat de oorlogsjaren het begin van een opwaartse spiraal zijn voor Averbode. Terwijl Ons Land geld in het laatje brengt, wordt de bejaarde (en Vlaamsgezinde) abt Crets, die een halve eeuw aan het roer gestaan heeft, in 1942 vervangen door de franskiljon Gisquière. Op het einde van hetzelfde jaar gaat de abdij grotendeels in vlammen op - een geluk bij een ongeluk, want het manna van de (recent verhoogde) brandpolis is na Ons Land een nieuw middel om de schuldenberg van de

[p. 454]

uitgeverij weg te werken en de navelstreng met het milieu van (Vlaamsgezinde) Antwerpse bankiers door te knippen. En ondertussen begint Nonkel Fons aan een blitzcarrière - een hart voor kinderen, maar wel kloppend op het ritme van Wall Street. Voorwaar, stof voor een historische thriller met hoog John Flanders-gehalte. Wie voelt zich geroepen?

Vincent Viaene

Postdoctoraal onderzoeker FWO Vlaanderen

rita ghesquière & patricia quaghebeur (red.), Averbode, een uitgever apart 1877-2002, Uitgeverij Averbode / Universitaire Pers Leuven, 2002, 548 p. (KADOC Artes 6)