Ons Erfdeel. Jaargang 46

Onanerend de twintigste eeuw in.
De korte negentiende eeuw van Marita Mathijsen

Op 16 maart 2000 sprak Marita Mathijsen in de aula van de Universiteit van Amsterdam bij gelegenheid van haar installatie als hoogleraar Nederlandse letterkunde (‘in het bijzonder van de negentiende eeuw’) haar inaugurele rede uit, ‘De mythe terug’, waarin ze het programma ontvouwt dat nu, in De gemaskerde eeuw, uitgewerkt voor ons ligt. Mathijsen was de aangewezen persoon voor deze functie: als geen ander moest zij in staat worden geacht een minder bestoft beeld van onze negentiende-eeuwse literatuur te geven. En daaraan was behoefte, aangezien die eeuw de naam heeft de saaiste aller eeuwen te zijn. Holland had zijn schaapjes immers allang op het droge, was rijk en ontwikkeld, burgerlijk en liberaal, zodat de voedingsbodem voor een bevlogen, antireligieuze Verlichting en een opstandige, antiburgerlijke Romantiek ontbrak. Maar dat onze negentiende-eeuwse auteurs dus morsdood waren, werd door Mathijsen effectief gelogenstraft in een vermakelijke bundel gefingeerde interviews met die auteurs, De geest van de dichter (1990).

Het lag voor de hand dat ze na de wonderbaarlijke wederopstanding van die auteurs een poging zou doen ook hun werk nieuw leven in te blazen. En inderdaad, in haar oratie houdt ze een pleidooi ‘om opnieuw naar de teksten uit het verleden te kijken’, ‘maar dan met het oog op de betekenis die bepaalde teksten hebben als omzetting van de collectieve preoccupaties van een tijdperk.’ Daarbij denkt ze aan literaire personages als Pieter Stastok uit Camera Obscura (‘angsthazige sukkel zonder spirit’), Jan Salie uit Potgieters Jan, Jannetje en hun jongste kind (‘weer zo'n jonge vent zonder enige pit of ondernemingszin’), meester Pennewip uit Multatuli's Woutertje Pieterse (‘de volstrekt fantasieloze schoolmeester’) en Batavus Droogstoppel uit Max Havelaar (‘de cententellende neef van meester Pennewip’). Zij werden kennelijk als prototypisch ervaren, kenmerkend voor de Hollandse mentaliteit, ‘zodat ze zijn doorgedrongen in het algemeen taalgebruik en dus in het collectieve geheugen van de culturele alfabeet.’

Mathijsen wil die figuren dus niet bestuderen in hun specifieke literaire context maar als ‘de omzetting van preoccupaties’, als vermommingen van waarschijnlijk tamelijk pijnlijke, gedeeltelijk onbewuste collectieve obsessies. Daarvan geeft ze een voorproefje. Ze citeert een alinea uit ‘De familie Stastok’ waarin Pieter zijn bedrevenheid in de biljartkunst demonstreert, waarvan ik op mijn beurt de meest relevante zinsnede, de laatste, citeer: ‘...en begon met de rechterhand de keu tusschen duim en vinger heen en weder te bewegen op eene wijze, die deskundigen “zagen” noemen.’ Tot mijn niet geringe verrassing ziet Mathijsen hierin een geval van gecamoufleerde onanie. Ineens begrijp ik wat ze bedoelt met haar pleidooi voor een geschiedschrijving die zich toelegt op het creëren van ‘nieuwe mythen’, maar eerlijk gezegd zou ik die mythen dan toch een wat steviger fundament gunnen in

[p. 447]

de teksten waaruit ze worden gedestilleerd. Die biljartscène lijkt me daarvoor, zonder toelichting, niet helemaal toereikend. Bovendien maakt de schrijfster wel erg lichtzinnige sprongen: dat ene vermeende geval van gecamoufleerde onanie acht ze representatief voor het hele boek van Hildebrand, ja zelfs voor een heel tijdperk: de negentiende eeuw is ‘een onanerende eeuw’. Dan snap ik ook ineens de werkelijke reden waarom die dekselse Hildebrand zijn boek Camera Obscura heeft genoemd!

Nu geniet Marita Mathijsen een zekere reputatie als kenner en bewonderaar van Harry Mulisch, het werk en de persoon; mogelijk - ik doe maar een suggestie - is ze zozeer onder de indruk van diens literaire mythomanie dat ze die zonder blikken of blozen tot wetenschappelijke methode heeft gepromoveerd. Maar dat, het spijt me, is wetenschappelijk niet helemaal in de haak. Op zijn minst zou ze moeten bewijzen dat die biljartscène geen incidentele seksuele metaforisering is, maar onderdeel van een systematische literaire strategie, ze zou een netwerk van seksuele toespelingen en maskerades zichtbaar moeten maken. Maar daarvan is geen sprake, zelfs de enige in het oog springende toespeling - de achternaam van het biljartende heerschap - ziet ze over het hoofd. Wel betrekt ze Potgieter, en in het bijzonder diens Jan Salie, in het complot van zelfbevredigers, maar helaas, andermaal zonder harde bewijzen.

Logisch dat ik bij zoveel suggestieve voorbarigheid niet zonder argwaan aan het boek begon dat het demaskeren tot in de titel tot inzet maakt. In De gemaskerde eeuw herhaalt de auteur het Stastok-fragment, vrijwel in dezelfde bewoordingen. Wel geeft ze nu meer buitenliteraire context waaruit de negentiendeeeuwse obsessie met zelfbevrediging inderdaad plausibel wordt. Kras is bijvoorbeeld het verhaal over vader en zoon Alberdingk Thijm, die ter beteugeling van de zinnelijke lusten van de zoon, twintig jaar en syfilislijder, waren



overeengekomen een soort stalen gordel te laten maken met scherpe punten aan de binnenkant, ‘zodat het geslacht zichzelf zou straffen als het in erectie kwam.’ Dat is interessant, maar het levert niet de sleutel op waarmee midden in allerlei brave literaire huiskamertaferelen ineens het zicht kan worden vrijgemaakt op een libertijns sadistisch universum Hollandse stijl. Iets soortgelijks valt te zeggen over een van de weinige andere passages waarmee Mathijsen onze literatuur van een schokkende dubbele bodem tracht te voorzien. Een paardrijdende jongedame, afkomstig uit de zedige pen van mejuffrouw Toussaint, verdenkt zij ervan intussen stiekem met iets anders bezig te zijn. Ik zou het graag willen geloven, maar ook nu weer ontbreekt de overtuigende explicitering van de schakel tussen een relevante context waarin dames het paardrijden á la Mathijsen beoefenen en het paardrijfragment van mejuffrouw Toussaint.

Wat mij betreft slaagt Mathijsen er dus niet in de negentiende-eeuwse literatuur opwindender te maken dan die lijkt. En ik heb het bange vermoeden dat ze zelf ook niet zo in die opzienbarende literaire kwaliteiten gelooft. Waarom anders gaat ze nergens in op het lite-

[p. 448]

raire gehalte van de boeken die ze aanhaalt? Waarom mogen die alleen opdraven als leverancier van illustratiemateriaal bij algemene sociaal-culturele beschouwingen? En waarom komen de belangrijkste auteurs - zonder uitzondering uit de tweede helft van de eeuw en later: Multatuli, Busken Huet, Couperus, Gorter, Henriëtte Roland Holst, Emants, Heijermans - vrijwel of helemaal niet aan bod, terwijl juist hun werk een veel specifieker literaire benadering verdient? Minder belangrijke auteurs komen in De gemaskerde eeuw trouwens ook niet zozeer vanwege hun literaire verdiensten ter sprake, maar vanwege hun maatschappelijke verdiensten als bestuurder, dominee, medicus of filantroop, die doorgaans volkomen losstaan van hun literaire werk. Die discrepantie wijst erop dat ook Mathijsen, hoe ongewild dan ook, er niet omheen kan dat die literatuur als literatuur wel degelijk morsdood is.

Daarmee is nog niet gezegd dat dit boek oninteressant is. Integendeel, ik heb het ondanks al deze bedenkingen geboeid gelezen. Als goed geschreven mentaliteitsgeschiedenis is De gemaskerde eeuw instructief en overtuigend, ook al bevat het geen revolutionaire inzichten of spannende hypothesen die op uitwerking wachten. Het boek geeft een helder overzicht van het negentiende-eeuwse leven in Holland, althans van een aantal kanten daarvan; seksualiteit, prostitutie, alcoholisme, misdaad, ziekte, dood, liefdadigheid, gezin en geloof zijn de belangrijkste trefwoorden. Mathijsen richt een klein monumentje op voor mensen als Heldring, Van Lennep, Sarphati en Heije, die ‘met de energie en de dommekracht van een stoomlocomotief door hun tijd gedenderd zijn’ en zich aldus hebben ingezet voor de verbetering van het lot van de armen en de verschoppelingen, al is het de vraag of die sociale bewogenheid kenmerkend is voor ‘de’ rijke elite, zoals zij stelt.

Maar dat is ook een kwestie van afbakening: de historicus Hobsbawm spreekt - terecht - van ‘de lange negentiende eeuw’, pas in de loopgraven van de Eerste Wereldoorlog komt die ten einde. Marita Mathijsen heeft de eeuw juist ingekort tot in hoofdzaak de eerste helft, overigens zonder duidelijke argumentatie. Als het spannend wordt, als met de industrialisatie, de urbanisatie en de explosieve uitbreiding van de communicatie- en verkeersmiddelen in de tweede helft van de eeuw de sociale tegenstellingen schrijnender worden, laat zij het nagenoeg afweten. Dat is jammer, want juist dan zijn het de (hierboven genoemde) schrijvers die de eeuw het masker van gezapigheid, vroomheid en rechtschapenheid afrukken. Misschien moest ze daarover nog maar eens een apart boek schrijven.

Cyrille Offermans

marita mathijsen, De gemaskerde eeuw, Querido, Amsterdam, 2002, 268 p.