Ons Erfdeel. Jaargang 46

De vader, de zoon, en de arm van Jezus

In het voorjaar van 2003 was er één Nederlandse film die mocht meedingen naar een Tiger Award op het tweeëndertigste Internationaal Film Festival Rotterdam. Dat was De arm van Jezus, het speelfilmdebuut van documentairemaker André van der Hout, die in 1999 nog een Gouden Kalf in de wacht had gesleept voor het samen met de historicus Chris Vos gedraaide De illusie aan de macht - 1412 dagen kabinet Den Uyl. Ook De arm van Jezus bevat documentaire elementen, maar in de eerste plaats is de film een magisch-realistische vertelling over een zoon, een vader, een droom en de stad Rotterdam.

De film begint op het moment dat Jakob IJzermans, een handelsreiziger uit Chicago, aankomt in Rotterdam. Ijzermans moet voor het Amerikaanse bedrijf Safety First veiligheidshelmen en -schoenen aan de man proberen te brengen bij de Ertsoverslag Moeder Maatschappij. Het hotel waar hij een kamer gereserveerd had, blijkt echter vol te zitten. Via een wat vreemde taxichauffeur raakt hij uiteindelijk toch aan een kamer in een groezelig pensionnetje. In een kast in die kamer vindt Jakob een gebeeldhouwde arm met een spijker door de hand, een brochure over Manhattan en een doos met lege loonzakjes. Op

[p. 441]

een van die zakjes prijkt de naam van zijn vader: Hendrik Ijzermans. En vanaf dat moment probeert zoon Jakob het verhaal van zijn vader te reconstrueren.

Hendrik IJzermans was mijnwerker in het Limburgse Schinnen. Aan de hand van authentieke archiefbeelden uit de mijnen krijgen we een beeld van het harde werk dat IJzermans senior daar moest uitvoeren. Er is één ding dat hem van zijn collega-mijnwerkers onderscheidt: Hendrik Ijzermans heeft een droom. Hij wil naar Amerika, waar de gebouwen hoog zijn en de mensen licht. Tegen zijn zoontje vertelt hij met passie over de ongelofelijke utopie die Amerika voor hem is. Maar hoe raakt een arme mijnwerker daar? Op een achtste november in een van de jaren voor de Tweede Wereldoorlog, die dag van het jaar waarop de zon voor de laatste keer langer zal schijnen dan zijn werkdag in de mijnen duurt, waagt Hendrik IJzermans het erop. Hij steelt de loonzakjes van zijn collega's en neemt ze mee naar huis. In de vroege ochtend ziet Jakob hoe zijn vader in een roeibootje van huis wegvaart, over het overstroomde dorpje heen. Ook hier heeft regisseur Van der Hout gebruik gemaakt van historische beelden, dit keer van de watersnoodramp van 1953. Terwijl Ijzermans senior op het woelige water ronddobbert, valt hem een crucifix op waarvan de arm is afgebroken. De onstuitbare belofte van een groots en mooi Amerika bezorgt hem de ingeving de afgebroken arm als roeispaan te gebruiken. En zo brengt de arm van Jezus hem naar zijn eerste halte op weg naar Amerika: Rotterdam.

Daar aangekomen telt hij voor het eerst het geld uit de gestolen loonzakjes. De som blijkt veel te weinig voor een enkel biljet op de Holland-Amerikalijn. Ijzermans senior, die vanaf dat moment de schuilnaam Henricus van Schinnen gebruikt, zoekt dan maar een baantje en gaat aan de slag in de haven, waar hij kolen in schepen helpt laden. In die tijd verblijft hij op een kamer in een pensionnetje, precies datzelfde kamertje waar een paar decennia

‘De arm van Jezus’ van André van der Hout.

later ook zijn zoon terecht zal komen. Het verhaal van Hendrik IJzermans / van Schinnen kent daarna nog één wonderbaarlijke wending. Op een dag raakt hij tijdens het laadwerk bedolven onder een massa kolen. Toen de hoop opgegeven was nog levenden te vinden, werd IJzermans sr. toch nog levend van onder het puin gehaald. Aan het einde van de film, als Jakob zijn vader terugvindt, komen we te weten wat er sindsdien met Henricus van Schinnen gebeurd is. Hij blijkt tramchauffeur te zijn geworden. Op de lijn naar... de Paradijslaan.

Volstaat deze samenvatting nu om de hele film weer te geven? Helemaal niet. De arm van Jezus is niet zozeer interessant door de inhoud, als wel door de vormelijke aspecten en de merkwaardige sfeer. Eerder verwees ik al naar de vermenging van opgenomen, geënsceneerde filmbeelden en historisch archiefmateriaal, waarvan het patina ook op de ‘echte’ filmscènes afstraalt. De grens tussen de archiefbeelden (de feiten) en de gewone scènes (de fictie) is vaak onduidelijk. Samen met de soms amateuristisch ogende, film noir-achtige filmtechniek geeft dat aan Van der Houts jongste productie een modernistisch, vroeg-twintigste-eeuws tintje dat heel charmant overkomt. Ook intrigerend is het beeld van de stad dat in de film naar voren wordt gebracht. Rotterdam is de plaats waar droom en realiteit, belofte en ontgoocheling, vader en zoon samenkomen. De stad is een plek met eigen regels en wetten. In

[p. 442]

de film is Jakob duidelijk de buitenstaander, de vreemdeling die overgeleverd wordt aan de macht van de stad. De louche, overal te pas en te onpas opduikende taxichauffeur verpersoonlijkt de verwarring en de dubbelzinnigheid die Rotterdam bij Jakob teweegbrengt.

De arm van Jezus kwam tot stand in nauwe samenwerking met de muziek(theater)groep De Kift. Niet alleen tekenden enkele bandleden voor de acteerprestaties (zanger Ferry Heijne speelt Jakob Ijzermans, de pianist van de groep neemt de taxichauffeur voor zijn rekening), ook zorgde De Kift voor de filmmuziek. Hun ruwe, ongepolijste sound en surreële teksten dragen volwaardig bij aan de mysterieus-symbolistische sfeer die deze film typeert. Overigens had André van der Hout vroeger al samengewerkt met De Kift. Hij regisseerde ook al De ijzeren hond, de film die De Kift maakte op basis van hun cd Vlaskoorts. Ook die film had het rommelige, in elkaar geknutselde dat De arm van Jezus zo aantrekkelijk maakt.

Laat er echter geen misverstand over bestaan: De arm van Jezus is niet bepaald het type film waar Nederland de wereld mee zal veroveren.

Henri Berssenbrugge, ‘Een schip van de Holland-Amerikalijn met op de achtergrond het Holland-Amerikalijngebouw (tegenwoordig Hotel New York)’, Rotterdam, 1923 © Erven Berssenbrugge / Collectie Studie en Documentatie Centrum voor Fotografie, Universiteit Leiden.

Maar misschien hoeft dat ook helemaal niet. De arm van Jezus is geen kaskraker en mikt niet op een Hollywood-publiek, maar wekt in al zijn eerlijkheid zeker sympathie op. Bovendien is hij zichtbaar met inzet en plezier gemaakt. En voor elke kijker is het nuttig af en toe herinnerd te worden aan de noodzaak van een droom, ook al heeft die de mislukking nodig om een droom te kunnen blijven.

Bart van der Straeten

De arm van Jezus, regie André van der Hout, met Ferry Heijne, Frank van den Bos, Wim ter Weele e.a.