Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 427]

Kunsten

De geur van kunst.
Over het werk van Peter de Cupere

In het najaar van 2000 vroeg directeur Robert Hoozee aan Peter de Cupere (^o1970) om in het Museum voor Schone Kunsten in Gent een werk te creëren. Hoewel de kunst van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw het zwaartepunt vormt van de collectie van het Gentse museum, was de jonge ‘geurenkunstenaar’ De Cupere toch wel een doordachte keuze. De aanleiding voor de vraag van de museumdirecteur was immers de aankoop van een tekening van Fernand Khnopff (1858-1921). Het werk in pastel en houtskool is een voorstelling van een priesteres met een wierookvat. Het bestaan van niet minder dan vijf versies van ‘Wierook’ (ca. 1898) duidt erop dat dit voor de kunstenaar een belangrijk thema was. Het gaf uitdrukking aan het verschijnsel synesthesie, dat de symbolisten in het negentiende-eeuwse fin de siècle bezighield. Met de term synesthesie wordt het verband tussen waarnemingen en voorstellingen uit verschillende zintuigsferen bedoeld. Een voorbeeld daarvan is de geur van bruine zeep die herinneringen aan het huis van grootmoeder oproept, of kleuren die geassocieerd worden met een geluidsindruk.

Hoozee had het dus niet slecht bekeken. Met zijn geurinstallaties was Peter de Cupere op dat moment een nieuw geluid in de Belgische jonge kunst. In het zaaltje van het Gentse museum greep de kunstenaar de kans om zich met de geurinstallatie ‘Dame op Wierookbed’ (afb. 1) meteen in het verlengde van de kunstgeschiedenis te plaatsen.

Met de steun van Jan Hoet is Peter de Cupere binnen enkele jaren vanuit de coulissen van de Belgische kunst op de voorgrond beland. De Cupere studeerde eerst publiciteit, grafisch ontwerpen en elektronische beeldinformatie. Daarna schreef hij zich in aan het Hoger Instituut voor Schone Kunsten (HISK) in Antwerpen. In 1994 maakte hij zijn eerste werk met geur. Dit olfactorische aspect was voor de omgeving van De Cupere geen verrassing, het leek veeleer een voorbestemdheid. Al van jongsaf aan heeft de kunstenaar, zoals Grenouille in Het parfum van Patrick Süsskind, een uitgesproken relatie met geuren gehad. Zijn nog prille oeuvre werd opgemerkt door Jan Hoet, toen die als gastdocent aan het HISK besloot om de student-kunstenaar in zijn atelier te gaan opzoeken. Sindsdien, voorjaar 1998, ging het snel voor Peter de Cupere. Hoet vroeg De Cupere om een geurinstallatie te maken voor de poëziezomer van Watou in 1998. Zo kwam De Cupere op het jaarlijkse traject met poëzie en beeldende kunst van Gwy Mandelinck tussen de grote namen van de hedendaagse kunst terecht. Werken van Mario Merz, David Hammons, Paul Thek, Barry Flanagan en Gilberto Zorio omringden het rietveldje dat de Belgische kunstenaar in een schuurtje op het erf van het Blauwhuys had aangelegd. Een citroengeur ging in het rietveld in Watou de ongelijke strijd aan met een penetrante vislucht. Ook in Gent kwam Peter de Cupere tussen illustere namen terecht, want het museum van Hoet, het Stedelijk Museum

Afb. 1, Peter de Cupere, ‘Dame op Wierookbed’ © Peter de Cupere / Van Laere Contemporary Art - Antwerpen

[p. 428]

Afb. 2, Peter de Cupere, ‘Madonna, model for disappearing art’ © Peter de Cupere / Van Laere Contemporary Art - Antwerpen.

voor Actuele Kunst (SMAK), kocht de geurinstallatie ‘Aura Seminalis’ (1997-'98) aan.

Amper begonnen en al in het museum, geen wonder dat minder fortuinlijke kunstenaars hun neus ophaalden voor het werk van Peter de Cupere. Voor de uitbouw van zijn carrière zocht de kunstenaar onderdak bij Van Laere Contemporary Art, een Antwerpse galerie die niet toevallig goede banden onderhoudt met Jan Hoet. Tijdens de zomer van 1999 toonde Peter de Cupere in de galerie niet minder dan zesenveertig werken. Zowat het hele geurenspectrum kon er opgesnoven worden, te beginnen met het aroma van zoete kauwgum dat aan de uitnodiging kleefde. Tijdens de vernissage paradeerden dames in nauwsluitende zwarte pakjes, die kokos en andere exotische geuren verspreidden, tussen de genodigden. Voorts was er onder andere een beschimmeld fietszadel, een koffertje met fopspenen waaruit een wee luchtje opsteeg waarvan de geur van moedermelk een bestanddeel was, ‘schilderijen’ die waren samengesteld uit sigarettenpeuken en natuurlijk de ‘Fleur d'Anus’: een trompetbloem die de stank van De Cuperes uitwerpselen verspreidde.

Ondertussen ging de ster van de jonge kunstenaar ook in het buitenland schitteren. Nadat De Cupere in het voorjaar 2001 was ingegaan op een uitnodiging om aan de Akademie der Künste in Berlijn als artist in residence te gaan werken, nam curator Jan Hoet hem op in zijn selectie van zeventig kunstenaars voor Sonsbeek 9/LocusFocus in het Nederlandse Arnhem. Voor deze belangrijke openluchttentoonstelling bedacht Peter de Cupere een drie meter hoge plasboom, geheel opgetrokken uit het materiaal van sterk geurende witte toiletblokjes. De bezoekers werden uitgenodigd om tegen ‘The Right Tree’ te plassen. Kunst als pispaal, dus. Af en toe komt Peter de Cupere geestig uit de hoek. Met toiletblokjes had De Cupere overigens al eerder gewerkt, op de eveneens door Hoet geleide tentoonstelling ‘Over the Edges’ in 2000 in Gent. Daar plaatste hij een mariabeeld, gemaakt uit urineblokjes, in een nis. Blootgesteld aan weer en wind ‘smolt’ het beeld geleidelijk aan weg tot er uiteindelijk niets meer overbleef (afb. 2).

Dat Jan Hoet een groot aandeel heeft in het succes van Peter de Cupere kan wel de afgunst oproepen van zijn collega's, maar doet niets af aan de verdienste van de jonge kunstenaar. Die verdienste is vooral zijn verwoede experimenteerdrang gekoppeld aan een obsessieve en vindingrijke geest. Met zijn wat kinderlijke attitude is de kunstenaar nog altijd het jongetje in korte broek dat in het stalletje in de tuin experimenteert met grasparfums. In die zin is het

[p. 429]

werk van De Cupere gekleurd door een autobiografische mythologie, het is een melancholische uitvergroting van een jeugddroom.

Op de website van de ‘geurenkunstenaar’ kan de bezoeker de werken aanklikken die De Cupere de afgelopen jaren heeft gemaakt. Dat zijn er indrukwekkend veel, van overrompelende installaties tot kleine geurende objecten. Soms stijgen die kunstwerkjes niet uit boven het niveau van een leuke vondst. In andere gevallen, en hoewel de kunstenaar zijn werk in de eerste plaats als een pretentieloos feest voor de zintuigen opvat, doet het toch associaties ontstaan die aanzetten tot filosofische kanttekeningen. Die associaties hebben meestal te maken met de tegenstellingen tussen natuur en cultuur: in de natuur zijn geuren kenmerkend voor een individu; deze geuren kunnen onder andere bij de seksuele aantrekking (feromonen) een bepalende rol spelen. Maar de mens leerde geuren veeleer te gebruiken om te maskeren en zichzelf te bedriegen. De oergeuren moeten worden gebannen. Soms neemt dit extreme vormen aan en kunnen we spreken van collectieve smetvrees die uitmondt in hysterische schoonmaakzucht. Dat waren in grote lijnen, de gedachten achter de tentoonstelling die in het voorjaar van 2002 bij Van Laere Contemporary Art te zien was. Dit keer was op de uitnodiging een snoepje gekleefd. Op het wikkeltje stond de boodschap clean the earth. In het papiertje zat geen bonbon maar wel een klein kunstwerkje dat bestond uit zeep, aarde en geurstof. Tijdens de openingsavond kregen de bezoekers van de tentoonstelling een stempeltje in de nek gedrukt. Smell me kon je bij de andere aanwezigen lezen. Iedereen had niet alleen een stempeltje maar ook een welriekende of onaangename geur opgedrukt gekregen. De interessantste werken van de expositie waren de soappaintings, schilderijen die gemaakt zijn van zeep en ook navenant ruiken.

De Cupere is in zijn atelier ook een hele tijd bezig geweest met de combinatie van rottende materie en zeep. De lekker ruikende zeep moet ons de waarheid doen vergeten. Die waarheid is dat alle levende dingen met de tijd vergaan. Het vergaan en de veranderingen in de natuur gaan gepaard met geuren van verrotting en schimmel. Ook de meeste werken van De Cupere zijn niet voor de eeuwigheid bestemd. Dikwijls is het de uitdrukkelijke bedoeling van de kunstenaar dat het werk verder leeft en met de tijd desintegreert.

Maar de vraag die zich bij het overzien van het nog prille oeuvre van De Cupere opdringt, is of de obsessionele en wilde experimenteerdrang van de kunstenaar volstaat om geïnspireerd bezig te blijven en te groeien als kunstenaar. Zijn meest recente tentoonstelling in de Sint-Lukasgalerij in Brussel, ‘The Collector's House’, stemt in dat opzicht wat pessimistisch. Daar bracht de kunstenaar enkele artistieke stinkbommen tot ontploffing die een zo dominante geur verspreidden dat ze elke intense waarneming blokkeerden. Je kunt niet even rustig een compositie tot je laten doordringen als je misselijk wordt van de stank van hervekaas. En een oud bad met een doucheknop waaruit wijn komt gespoten of een matras die in soep ronddobbert, zijn als absurde humor evenmin sterk genoeg om lang na te werken.

In plaats van al experimenterend van de ene vondst naar de andere te springen, doet de kunstenaar er wellicht beter aan om de relatie tussen geur en beeld systematischer af te tasten en op een subtiele manier uit te diepen. Anders dreigt De Cupere, ondanks de verscheidenheid van zijn oeuvre, een one trick pony te worden die met steeds nieuwe spielereien op zoek is naar onmiddellijk effect. Misschien moet de jongen van weleer wat meer wetenschappelijke ernst aan de dag leggen in de systematiek van zijn onderzoek, en voortgaan op ervaringen en inzichten. Maar diep in zijn binnenste mag de kunstenaar Peter de Cupere wel het maffe jongetje blijven dat verzot is op geuren. Liefst zelfs. Want is dat niet wat ook Panamarenko groot maakt: de wetenschappelijke ernst gekoppeld aan de grote droom?

Eric Bracke

Zie http://www.peterdecupere.com
Recent raakte bekend dat De Cupere ook werkt aan een geurfilm. Op 8 november 2003 gaat de kortfilm ‘Sniff Receptor’ in première in het Hasseltse kunstencentrum Z33.