Ons Erfdeel. Jaargang 46

[p. 337]

Het Cosmopolitan Chicken Project van Koen Vanmechelen
Kippen kruisen kunst

Barbara Simons
werd geboren te Wilrijk in 1971. Studeerde Romaanse filologie. Zelfstandig vertaalster en redactrice. Werkte mee aan het Keizer Kareljaar 2000 en publiceerde zeer recent ‘Koen Vanmechelen. Cosmopolitan Chicken Project’ (met Wouter Keirse, 2003).
Adres: Bosstraat 52, B-3012 Wilsele

‘Ik voel me een verloren ei dat onderweg is, op zoek naar 38° om uitgebroed te worden.’
(Koen Vanmechelen)

Drie woorden volstaan voor een accurate presentatie van beeldend kunstenaar Koen Vanmechelen: de kip, de kooi en het ei. Je zou ze de obsederende ankerpunten kunnen noemen in zijn leven en werk. Van kindsbeen af is Koen Vanmechelen gefascineerd door al wat vleugels heeft en eieren legt: achter het ouderlijk huis scharrelt pluimvee - de kip; om er onderdak aan te geven zaagt de kleine Koen planken en bouwt hij volières - de kooi; op zijn kamer staat een broedmachine voor eigen kweek - het ei.

Vanmechelens professionele leven start in de keuken. Van achter de fornuizen van gerenommeerde restaurants laat hij geurende dampen omhoogstijgen, maar het liefst nog is hij met bakkersingrediënten in de weer - hij ziet het als een kunst om met vormloze ingrediënten iets te maken wat overeind blijft staan. En telkens als hij de deur van de keuken achter zich dichttrekt, begeeft hij zich naar het eigen atelier om er vorm te geven aan wat er tijdens het koken en op zoveel andere momenten in zijn kunstenaarshoofd is gaan leven. Aanvankelijk zijn dat houten structuren, waarin hij bijvoorbeeld grote witte eieren legt (zoals in een installatie in het Antwerpse Museum van Hedendaagse Kunst in de late jaren negentig), maar ook beelden die van ver nog het meest aan prehistorische tweevoeters doen denken. Er is echter meer aan de hand dan een beeldend kunstenaar die beelden vervaardigt. De te vroeg gestorven ‘filosoof’ Jan Kenis maakt Vanmechelen erop attent dat ook zijn zogenaamde tweevoeters - beelden bestaande uit houten latten, karkassen dus - in feite kooien zijn. Vanmechelen begrijpt dat hij aldus de vrijheid geeft aan iets door het te laten zijn wat het is, niet meer maar ook niet minder.

[p. 338]

Het traject leidt geleidelijk aan naar steeds andere materialen - na hout doen ook onder meer draad, leem, betonijzer en glas hun intrede in Koen Vanmechelens ‘bouwsels’. De beelden worden vergeleken met ‘primaire prototypes van de bekende bewegende kippen/vogels van Panamarenko, (...) constructivistisch geïnspireerde gedrochten waarin de virtuositeit van het maken plaats maakt voor het uitbeelden van wrange wanhoop’ (Luk Lambrecht, De Morgen). Sentiment of esthetiek zijn in deze uit den boze. ‘Kunst,’ zegt Koen Vanmechelen, ‘is wat hard is vanbuiten en zacht vanbinnen.’ Toch is ‘wrange wanhoop’ wel het laatste wat hijzelf met zijn werk poogt uit te beelden.

In zijn artistieke zoektocht naar de juiste kooi voor de juiste kip - want daar draait het in wezen allemaal om - kan Vanmechelen de roep van filosofie en wetenschap steeds minder ontwijken en ziet hij hoe de plaats die ze voor zichzelf gaan opeisen steeds meer richting geeft aan zijn kunst. Grote glazen eieren, geblazen op Murano, krijgen metalen poten - geen ogen - en luisterend naar de naam ‘Walking Eggs’ beginnen ze een op het eerste gezicht heel eigen leven te leiden. (afb. 1) Nieuwe inzichten ontstaan: de wereld heeft de vorm van een ei; het ei is de potentie en metafoor voor het leven; het verwijst naar vruchtbaarheid, maar tegelijkertijd is het de allermooiste kooi. Wat uit het ei zal komen, is telkens weer een open vraag.

Ook de literaire wereld heeft het genoegen kennis te maken met Koen Vanmechelen. Respectievelijk in 1996, 1997 en 1998 realiseert hij samen met auteur Gregie de Maeyer drie ‘kinderboeken’ die, hoewel ze spelen met de definitie van het genre, een warm onthaal krijgen bij uitgeverij Altiora Averbode. Juul vertelt het verhaal van een uit hout vervaardigd kind dat gruwelijk wordt gepest maar dat uiteindelijk heling wacht. De kooi is een epische verwoording van het fenomeen zoals Vanmechelen en De Maeyer het zien in een tijdperk waarin ze in het gezelschap van filosoof Richard Anthone programma's uitwerken waarin gefilosofeerd en geconstrueerd wordt met kinderen. Manneke van glas ten slotte is een broos en complex verhaal over een onvervulde kinderwens, een bedekte illustratie van het binnensluipen van de fertiliteitsproblematiek en het wetenschappelijke zoeken hierover in Vanmechelens werk. Samen met de gynaecoloog Willem Ombelet, hoofd van het Genkse Fertiliteitscentrum, start de kunstenaar in 1999 de publicatie van The Walking Egg, een Engelstalig tijdschrift waarin ethici, filosofen en wetenschappers spreken over allerhande voortplantingskwesties. Koen Vanmechelen formuleert er artistieke opmerkingen bij.

Het moment breekt aan waarop de kok annex beeldhouwer boer wordt en zijn kunst uitstijgt boven het materiaal waarmee ze vervaardigd wordt. Ver van al het denken over materie komt Vanmechelen tot het besef dat de kooi waarnaar hij op zoek is niets anders is dan de levende kip zelf die ook bij hem achter

[p. 339]

Afb. 1, Koen Vanmechelen, ‘The Walking Egg’, beeldhouwwerk 1997, installatie 1998, magazine 1999.

in de tuin loopt. Net als de houten beelden draagt de kip haar eigen kooi in zich. De kip is de kooi. De kip is het kunstwerk dat moet worden voortgezet.

Kweekproject

En dan komt alles in een stroomversnelling terecht. Gegeven: de Mechelse Koekoek - nomen est omen - en de Poulet de Bresse, beide kippensoorten die sinds jaar en dag het onderwerp zijn van manipulatie, kweek en verfijning, maar naar Vanmechelens aanvoelen nooit helemaal ‘af’ zijn geraakt: de Koekoek is te vet, de Bresse iets te taai. En toch blijft Vlaanderen hardnekkig bij de eerste zweren en doet Frankrijk alsof er nooit iets werd gemaakt dat dichter lag bij de perfectie dan de tweede. Op zoek naar zin en onzin van dit alles, kan Koen Vanmechelen enkel constateren dat het allemaal bijzonder beperkend en navelstaarderig is. De Vlaming van vandaag is toch ook niet dezelfde als die van gisteren? Tussen beiden staat immers de evolutie. Vermenging is er geweest, van rassen en culturen, waardoor verrijking binnentrad. De kunstenaar-kok lanceert een nieuw concept: de Mechelse Bresse.

[p. 340]

Afb. 2; Koen Vanmechelen, ‘Koen Vanmechelen / Mechelse Koekoek’ - Foto Alex Deyaert.

Het zal een kweekprogramma zijn, een kruising, een artistieke onderneming. Hij zal een nieuwe kip maken, een kip als kunstwerk. Midden in de bossen bieden Emile Craeghs en Marianne Dirkx, exploitanten van hostellerie La Feuille d'Or - waar Vanmechelen op dat moment werkzaam is in de keuken - plaats, tijd en ruimte voor volières. Ze geloven in zijn project. Onder het restaurant, in de kelders, worden broedkasten geïnstalleerd en renhokken voor de kuikens gebouwd. Alles wordt door Vanmechelen genoteerd. Er zijn schetsen, plannen, krabbels,... Er moet ook wetenschappelijk toezicht zijn. Het wordt complex. Biologie, filosofie, statistiek, auteursrecht en octrooien zullen bij het werk komen kijken. Vanaf het begin staat vast: de Mechelse Bresse, de kruising van de Mechelse Koekoek en de Poulet de Bresse, is in de eerste plaats een artistiek project.

De opzet slaagt. Een nieuw kippenras doet zijn intrede. De kweker heeft intussen het broeden niet gestaakt. Op waar het met de Mechelse Bresse verder naartoe moest, bijvoorbeeld. Nauwelijks heeft het dier het levenslicht

[p. 341]

Afb. 3, Koen Vanmechelen, ‘Mechelse Bresse’, Deweer Art Gallery, Otegem, 2001 - Foto Alex Deyaert.

gezien of zijn schepper besluit dat het geen eindpunt is, maar een beginpunt van iets heel nieuws: een ‘Cosmopolitan Chicken Project’.

Het appál van de kip

Koen Vanmechelen gaat op onderzoek uit en komt terecht bij dat andere beginpunt: het Rode Kamhoen, de Red Jungle Fowl of verder nog: het hoen der hoenders. Nog steeds leeft het aan de voet van de Himalaya, ergens op de grens tussen het bos en het dorp, in het uitgestrekte grensgebied van India en Nepal. Oorspronkelijk enkel in het wild voorkomend, leidde het er een rustig en monogaam bestaan. Zo'n 7.500 jaar geleden verliet het dan de veiligheid van het woud om de wereld in te trekken. Hier ligt meteen een van de basisvragen in de filosofie van Vanmechelens project: was het de mens die het hoen ging ‘pakken’ of kwam het zelf vrijwillig naar hem toe? Feit is dat vanaf dat moment wat eens een wilde soort was, aan domesticatie onderworpen werd. Op zoek naar middelen om in zijn eigen behoeften te voorzien, laat de mens het hoen een eindeloze

[p. 342]

Afb. 4, Koen Vanmechelen, ‘Pyramid of Brains / Pyramid of Time’, Deweer Art Gallery, 2001.

reeks mutaties en kruisingen ondergaan, met voornamelijk één doel voor ogen: productie. Vlees- en eierproductie. Door een gebrek aan communicatie tussen de verschillende continenten en de verschillende landen ontstaan her en der verschillende soorten, die er allemaal anders uitzien. Na verloop van tijd zijn in al die kippen als het ware ook de eigenschappen van de natie die hen grootbracht, duidelijk terug te vinden: een bewijs van nationaal bewustzijn. Het domesticeren en voor consumptie klaarstomen brengt bovendien een verandering mee in hun gedragspatroon: de dieren worden polygaam.

De Red Jungle Fowl was een beginpunt, de Mechelse Koekoek en de Poulet de Bresse en al die andere nationale kippenrassen werden eindpunten. Vanmechelen zal ze nu ombuigen tot beginpunten en met zijn ‘Cosmopolitan Chicken Project’ toewerken naar een heel nieuw eindpunt. Met het beeld van de ene Red Jungle Fowl-moederhen voor ogen zal hij ‘alle’ uitgewaaierde nationale kippenrassen door kruising ‘samenbrengen’, dit wil zeggen: ze terugbrengen tot één kosmopolitische, transparante ‘superbastaard’. Alle met het oog op commercialisering en consumptie door manipulatie in de loop der eeuwen verkregen en vervolgens gepatenteerde individuele kenmerken zal hij uitvlakken; hij zal de genetische diversiteit van de verschillende soorten kanaliseren, met behoud evenwel van willekeurige sporen van biologische eigenheid.

Bij de start selecteerde hij willekeurig een veertiental rassen - het zullen er meer worden: het project zal tientallen jaren, misschien vijftig, misschien honderd jaar in beslag nemen. Die rassen zal hij vervolgens onderling krui-

[p. 343]

sen, en wel op een zo ‘natuurlijk’ mogelijke manier: genetische manipulatie in die zin dat hij degene is die telkens twee soorten bij elkaar zal zetten. De creaties die eruit ontstaan, zal hij vrijlaten. Op geen enkel moment zal hij op voorhand bepalen hoe het resultaat eruit moet zien: de roep van de kip is allesoverheersend. Nooit zal de kunstenaar de eindproducten opeisen of claimen. Wel zal hij orde brengen in de chaos die in de loop der eeuwen is ontstaan. Hij zal een zekere vorm van globalisering dienen door als instrument van iets wat groter is dan hemzelf mee te werken aan de creatie van een nieuw en sterk kippenras, met vers bloed, sporen en kenmerken van alle rassen die het in zich draagt. Het ‘Cosmopolitan Chicken Project’ is een perpetuum mobile. Het work in progress zal niettemin massa's vragen oproepen, ons mensen aan het denken zetten over waar we met onze wereld naartoe gaan. Is niet de kip een mooie metafoor voor de mens? De ‘actieve kunst’ van Koen Vanmechelen - verspreid over weiden en tentoonstellingsruimtes - zal heel wat boeiende vragen oproepen. Hoe en in welke volgorde dat zal gebeuren is bij de aanvang voor de maker nog een raadsel. Zijn rol in het hele gebeuren is dienend: hij zal ingaan op het appèl van de kip.

Filosofische broedmachine

Tekeningen op papier en op doek, met houtskool, koffie, eierschalen, eierdooiers,...; collages, montages, installaties, maquettes en videowerken; glasen tapijtwerken en opgezette kippen; lezingen, debatten en gesprekken met gelijk- en andersgestemden,... stuk voor stuk zijn het producten van de nimmer pozende kronkelingen in 's kwekers hersenpan, broedresultaten van 's kunstenaars dagelijkse toeven in zijn eigen filosofische incubator, onmisbare onderdelen in de nooit eindigende genese van zijn project. Het project wordt niettemin voornamelijk gedragen door de ‘Installations’ en de ‘Interpretations’. De eerste zijn concrete en voor het publiek bestemde toonmomenten van tussenstadia die mijlpalen zijn in het groeiende kunstwerk. De tweede kunnen nog het beste omschreven worden als geconcretiseerde begeleidende denkprocessen in de vorm van digitale prints van tekeningen of - waarom niet? - de ‘filosofische broedmachine van de kweker’.

Het ‘Cosmopolitan Chicken Project’ is in wezen een verhaal, een familieverhaal. Van telkens nieuwe kippenrassen die andere bevruchten. In elk hoofdstuk treedt in de vorm van een nationale kippensoort een nieuw land aan. Een installatie op locatie is veelal de broedplek. Bij voorkeur in het land van herkomst van de nieuw ingebrachte soort. (Bij afwezigheid van een uitnodiging van dat land doen de weiden achter Vanmechelens huis, de broedplekken in zijn tuin en kelder dienst voor hetzelfde.) Ondanks de aanwezigheid van enkele terugkerende ingrediënten - een broedmachine, kippenportretten, levende dieren,

[p. 344]

Afb. 5, Koen Vanmechelen, ‘Genetic Genius’, Secret Gardens, Rekkem, 2001 - Foto Alex Deyaert.

een videopresentatie - is elke installatie een nieuw stuk verhaal. Wat er tijdens het toonmoment gebeurt, is ook voor de kunstenaar telkens een niet te voorspellen sequens. Talloze verrassingen schrijven ongeplande hoofdstukken. Over de geboorte van een zwart kuiken bijvoorbeeld, of een soort die onverwachts monogaam blijkt te zijn, of een andere, nagenoeg infertiele, die door de combinatie met vers bloed haar potentie schijnt te herwinnen. Dat is wat in de hoofdlijnen gebeurt, in de hoofdinstallaties. Daarnaast zijn er kleinere installaties met een kleiner verhaal, een hoofdstuk in de marge of gewoon een zijmarkering of voetnoot.⁽¹⁾ Annemie van Laethem bracht het project in Hasselt, Jan Hoet in Watou en later in Herford, Jo Coucke in Otegem, Jill Silvermann in Londen, Adriano Berengo in Miami en op verschillende plaatsen in Europa. Els Stubbe heeft het nu naar Amsterdam uitgenodigd. Wie het project programmeert, schrijft mee aan het verhaal. Meer nog. Al deze mensen

(1) Vijf generaties werden tot op heden ingekruist. Het zou ons te ver leiden het hele verhaal van deze kruisingen hier uit de doeken te doen. We houden het daarom bij een korte schematische neerslag:

Mechelse Koekoek + Poulet de Bresse = Mechelse Bresse
(Elke nieuwe generatie draagt in de naam vooraan het woord ‘Mechelse’, achteraan het laatste woord van de naam van de nieuw ingebrachte kippensoort.)
Installaties in Hasselt (Provinciaal Museum, In de ban van de ring, 1999) en Watou (Poëziezomer 2000, Storm Centers) fungeren als broedplek.
Mechelse Bresse + English Redcap = Mechelse Redcap
Deze soort ziet het licht in Londen (Lisson Gallery, A Shot in the Head, 2000) en mag een tweede keer naar buiten komen in Otegem (Deweer Art Gallery, Between Natural Breeding and Genetic Engineering, 2001).
Mechelse Redcap + Jersey Giant = Mechelse Giant
Als eind 2001 de impuls komt om Amerika bij het verhaal te betrekken, liggen de zaken ingewikkelder. 11 september 2001 heeft ervoor gezorgd dat de wereld een iets minder veilige plek is geworden en Vanmechelen vindt het allesbehalve opportuun om zo kort erna met levende dieren in de Verenigde Staten een kruising te gaan doen. De vraag of er nog wel gekruist kàn worden, of er nog wel gekruist zàl worden is op dat moment te prangend. Een uitnodiging van Berengo Fine Arts om een installatie te brengen op Miami Art Fair (2002) beantwoordt hij met het exporteren van een werk dat een versmelting is van de Mechelse Redcap en een abstract glazen model van hetzelfde dier. Het wordt de ‘Artificial Cross-Breeding’. De echte kruising gebeurt ‘in ballingschap’, bij Vanmechelen thuis in Meeuwen. Het publiek krijgt de nieuwe kip te zien in Deurle (Museum Dhondt-Dhaenens, FEB.3.2002, 2002).
Mechelse Giant + Dresdner Huhn = Mechelse Dresdner
Een Duitse broedplek wordt nog gezocht, de kruising gebeurde inmiddels wel in Meeuwen.
Mechelse Dresdner + Nederlandse Uilebaard = Mechelse Uilebaard?
Sinds 11 april 2003 toont Vanmechelen in het Vlaamse cultuurhuis de Brakke Grond in Amsterdam alweer een nieuwe installatie, getiteld The Desire of the Mechelse Dresdner. Het is een oproep aan de Nederlandse musea om het dier op Nederlandse bodem te laten paren met de Nederlandse Uilebaard.

[p. 345]

zijn als het ware coaches aan de zijlijn, peters en meters van talloze kippen en kuikens, mentoren van hun hoeder.

Geen mooier allround samenvatting voor het ‘Cosmopolitan Chicken Project’ dan Koen Vanmechelens gecombineerde ‘Interpretation’ ‘Pyramid of Time & Pyramid of Brains’. (afb. 4)

Om meer dan een reden vormen de ‘Pyramid of Time’ en de ‘Pyramid of Brains’ misschien wel de filosofische ruggengraat van het hele gebeuren. Het kruisen van de kippen beoogt het in leven roepen van een transparante superbastaard of een nieuwe kip waarvan de innerlijke kenmerken belangrijker zullen zijn dan de uiterlijke. Of bij de mens het geestelijke belangrijker dan het lichamelijke. Daarbij is wat bij een individu afzonderlijk gebeurt (human time) in wezen niets anders dan wat op grotere schaal in heel de wereld gebeurt (world time). Het zichzelf en de wereld willen begrijpen, zich bewust-willen-zijn van het bestaan en de zin daarvan, is eigen aan de menselijke soort. Voor wie wijsheid zoekt, is zelfkennis belangrijk. ‘Gnoothi seauton’, ‘Ken uzelf’. Het adagium stond al boven het orakel van Delphi.

De studie ‘Pyramid of Time’ vergelijkt de wereld met een ei. De kunst is de schaal te doorbreken en uit het ei te komen. In de ‘Pyramid of Brains’ wordt de kippenmetafoor zoals ze evolueert in het werk van Koen Vanmechelen op het menselijke denken overgebracht.

Het kruisen over de grenzen heen, de behoefte aan communicatie, het belang van evolutie, het verlangen, de vrijheid, de globalisatie, het kosmopolitisme, het antiracisme, de aanpak van de oververzadiging... het zit allemaal in de piramides vervat. Op meer of minder expliciete manier zijn al deze thema's ook aan bod gekomen tijdens de tot nu toe uitgevoerde kruisingen. Onder de oppervlakte van de ‘Pyramid of Time’ zit - als de gespiegelde piramide - het verhaal verscholen van de ‘primal chicken’ waarvan raskippen werden gekweekt, het oerhoen dat tot op gebruiksniveau werd opgetild.

In diezelfde lezing is het misschien niet eens zo gek de ‘Pyramid of Brains’ te zien als de spiegeling van Gods reactie op het bouwen van de toren van Babel: het zaaien van verwarring onder de mensen, het verspreiden van de mensen over de hele aardbodem. Hoe dan ook, het ‘Cosmopolitan Chicken Project’ van Koen Vanmechelen houdt voor allen de belofte in van healing. Al mag ook niet voorbijgegaan worden aan de vraag What's next? Wat immers als de top van beide piramides wordt bereikt? Wat is de waarde van een individu dat transparant aan de top staat en in de verste verte niets of niemand ziet om mee te communiceren, om zich tegen te verzetten, om zich mee te meten? Geen andere identiteiten om zichzelf te verrijken, geen om zich tegen af te zetten? Het perpetuum mobile zal nochtans om weer een nieuwe spiegeling vragen. Het zou wel eens kunnen dat om die te realiseren een ander universum nodig is.

[p. 346]

Naar aanleiding van de tentoonstelling ‘The Desire of the Mechelse Dresdner’ in de Brakke Grond te Amsterdam (11 april - eind juni 2003) verscheen recent:
barbara simons & wouter keirse, Koen Vanmechelen. Cosmopolitan Chicken Project, Ludion, Gent / Amsterdam, 96 p.