Ons Erfdeel. Jaargang 46

Van hoofdredacteur-fractieleider naar ‘content provider’

Het boek Journalistieke cultuur in Nederland is een bundeling van verschillende lezingen die tijdens de driedaagse conferentie ‘Journalistieke cultuur in de Nederlanden’ in 2000 te Amsterdam door diverse professoren, onderzoekers en journalisten naar voren werden gebracht. Het gaat om een selectie van bijdragen die de journalistieke cultuur in een historisch, cultureel en maatschappelijk perspectief plaatsen. Bijdragen met een sterk kwantitatiefanalytisch karakter, inhoudsanalyses en publieksonderzoek werden niet opgenomen. Sommige lezers, waaronder communicatiewetenschappers, zullen dit wellicht betreuren maar voor de geïnteresseerde lezer blijft er in deze reader toch nog heel wat boeiende lectuur over journalistieke cultuur te vinden.

Het boek bestaat uit vier delen: journalistiek en politiek, een eeuw schrijvende journalistiek, 50 jaar televisiejournalistiek en toekomstperspectieven. In het totaal verleenden vierentwintig auteurs hun medewerking aan dit geheel, dat afgesloten wordt met een essay van de Britse mediadeskundige James Curran waarin zes paradigma's over de werking van journalistiek uiteengezet worden.

Het is geen eenvoudige opdracht om een boek waaraan zovele auteurs hebben meegewerkt een zekere samenhang te geven. De verantwoordelijke redacteuren zijn hier toch grotendeels in geslaagd door de verschillende referaten zorgvuldig te bundelen rond de vier hoofdthema's en door overlappingen te vermijden.

Het eerste deel, dat zich buigt over de wisselwerking tussen journalistiek en politiek, haakt vooral in op het thema van de ontzuiling en de gevolgen ervan voor de parlementaire journalistiek. In zijn bijdrage schetst M. Boersma de sterke banden die er tot het midden van de jaren '60 nog waren tussen dagbladjournalisten en politici. Toen was het nog mogelijk dat een politicus tegelijkertijd de functie van politiek hoofdredacteur van de Volkskrant waarnam en fractieleider van de Katholieke Volkspartij was. Ook de bijdrage van Langeveld onderstreept hoe journalisten konden bijdragen tot het verkiezingssucces van bepaalde politici. K. Brants analyseert in zijn stuk onder andere de verschillende factoren die tot de ontzuiling van de Nederlandse dagbladpers hebben geleid: partijen verliezen een duidelijke ideologische profilering, het aantal vlottende kiezers neemt toe en daarmee taant de loyaliteit aan partijen en kranten die sterk aanleunen bij politieke zuilen. Onder invloed

[p. 304]

van de tv wordt het politieke discours afgevlakt en talkshows vervangen het politieke debat. Politici worden vedetten en informatie over het privéleven wordt belangrijker dan het politieke programma. Brants komt tot de conclusie dat er zich in Nederland een sterke mediatisering van de politiek heeft gemanifesteerd. De waakhondfunctie van de journalist in onze parlementaire democratie komt hierdoor in het gedrang. Toch besluit de auteur zijn bijdrage met een optimistische noot: in Nederland imiteert men niet zomaar het Amerikaanse model en is er tot op zekere hoogte nog altijd een degelijke politieke journalistiek te vinden. De journalist is niet meer de traditionele waakhond, hij is enerzijds een volgzame labrador en anderzijds een jachthond op zoek naar het lijk in de kast. Anderen, zoals R. Koole, betreuren de teloorgang van een degelijke politieke journalistiek en vinden dat journalisten te veel toegeven aan sensatie en vooral tijdens verkiezingscampagnes er een echte wedren van maken.

Doordat politici minder vat hebben op journalisten ziet Koole ook een toename van het gebruik van allerhande marketingstrategieën door politici om in de media beter te scoren. Even interessant is de bijdrage van W. van Schuur en J. Vis waarin zij de resultaten bespreken van een enquête die peilde naar het zelfbeeld en de politieke voorkeur van journalisten. Zoals vroegere enquêtes hebben aangetoond, blijft de politieke voorkeur van de journalisten voor linkse partijen toonaangevend. Studies in het buitenland kwamen al tot dezelfde conclusie.

In het tweede deel wordt in een aantal bijdragen de geschiedenis van de Nederlandse dagbladjournalistiek geschetst: de evolutie naar een andere schrijfstijl (G. Mulder), de toenemende professionalisering van het journalistenberoep

K. Voskuil, vader van J.J. Voskuil en hoofdredacteur van ‘Het Vrije Volk’ omstreeks 1960. Voor de VARA-radio sprak Voskuil tussen 1946 en 1966 wekelijks zijn Socialistisch Commentaar.

(Fr. van Vree). Een aantal nieuwe journalistieke genres die na de Tweede Wereldoorlog hun intrede deden, zoals de roddelpers en de steeds belangrijker wordende royaltyverslaggeving (I. Diependael), worden uitvoerig met voorbeelden toegelicht. De auteur introduceert hier een nieuw type journalistiek, ‘journalism of assertion’, gebaseerd op geruchten en roddels. Ook andere journalistieke genres zoals sportjournalistiek (R. Stokvis), literaire kritiek (N. van Dijk en S. Janssen) en de rol van de persfotografie (B. Kester) komen aan bod. In zijn bijdrage over sportjournalistiek verwijt Stokvis de sportjournalisten dat zij het probleem van doping steeds ontkend hebben. Hij citeert de Vlaamse sportjournalist Willem van Wijnendaele, die reeds in 1955 in Het Nieuwsblad schreef: ‘Wij hebben niets gedaan

[p. 305]

om het te verhinderen en wij doen nog steeds niets of bitter weinig om de ingekankerde en voortwoekerende kwaal van doping te bestrijden. Wij, dat zijn in de eerste plaats sportjournalisten. Waarom hebben wij al die jaren gezwegen en onze ogen gesloten?’. In hun bijdrage over de literaire kritiek stellen de auteurs een trend naar academisering enerzijds en een trend naar commercialisering anderzijds vast. Ook de literaire kritiek lijdt onder invloed van de tv aan ‘toptienisme’ waardoor steeds dezelfde auteurs in het brandpunt staan. De bijdrage over de rol van de persfotografie blijft oppervakkig en beperkt zich tot een descriptieve schets van de historische evolutie die niet ingaat op de vernieuwende rol die de persfotografie op zich nam.

In het derde deel wordt de evolutie geschetst van de tv-journalistiek. De eerste bijdrage van Chris Vos beschrijft de pioniersjaren en besluit dat ook hier aanvankelijk de journalistiek sterk verzuild was. Een belangrijk moment was de lancering in 1989 van de commerciële zender RTL-Veronica waarmee de commercialisering van het Nederlandse tv-landschap van start ging. Ad van Liempt beschrijft als gewezen hoofdredacteur en dus met een zekere betrokkenheid de ontstaansgeschiedenis van de nieuwsrubrieken NOS-Laat en Nova. De bijdrage van Ph. van Praag over de wijze waarop het NOS-journaal omspringt met verkiezingscampagnes en hoe het steeds moeilijker wordt om de kijker te boeien, hoort meer thuis bij het deel over ‘Journalistiek en Politiek’. De twee laatste bijdragen van dit deel gaan over twee aparte journalistieke genres: de ontbijt-tv en de talkshow. De bijdrage van J. Wieten over ontbijttelevisie is een degelijk wetenschappelijk onderbouwd artikel en stelt een aantal kritische vragen over dit onderwerp. Wieten besluit dat ontbijt-tv geen echt infotainment-genre is maar dat de programmamakers zich moeten afstemmen op een vluchtig, verstrooid, heterogeen publiek. De laatste bijdrage van E. Hijmans over de talkshow beperkt zich in feite tot de analyse van de Amerikaanse talkshow van Oprah Winfrey. De enige link met het Nederlandse tv-bestel is dat dergelijke talkshows over spiritualiteit in Nederland niet aanslaan.

Het laatste deel van dit lijvige boek buigt zich over de journalistiek in het internettijdperk. In zijn bijdrage peilt J. Bardoel naar de publieke rol van de journalist in de digitale samenleving. Hij is de mening toegedaan dat de essentie van de maatschappelijke rol van de journalist dezelfde blijft, maar dat hij zich aan een nieuwe omgeving zal moeten aanpassen. N. Drok verwacht veel van de nieuwe beweging ‘civic journalism’, een in eerste instantie Amerikaanse beweging die de rol van de journalist als waakhond van de democratie beklemtoont.

Zijn pleidooi klinkt erg euforisch maar tegelijkertijd wereldvreemd: ‘civic journalism’ zal immers moeten opboksen tegen de steeds toenemende mediacommercialisering en de tabloidisering. Zijn betoog doet denken aan de retoriek rond de eerste lokale radiostations of de videogroepen, die alle geloofden in een emancipatorisch mediagebruik maar die door de commerciële ontwikkeling van het medialandschap overschreeuwd werden. Deze bijdrage staat in scherp contrast met die van J. van Dijck, die de commerciële journalistiek van het internet ziet oprukken. Haar stelling is dat straks de content providers informatie, entertainment, data en reclame tegelijkertijd zullen aanbieden aan de mediagebruiker, die de illusie heeft zelf naar de bronnen te surfen maar die in feite via voor hem voorgestructureerde paden doorklikt.

Lichtenberg houdt een pleidooi aan het adres van de uitgevers om te participeren in online-activiteiten; die vormen geen bedreiging, maar een surplus, iets extra's naast de bestaande bezigheden. Ten slotte wijst M. Deuze op de multiculturele dimensie van de journalistiek waarbij journalisten moeten streven naar meer kennis van en een beter inzicht in de levenssfeer en problemen van allochtonen. Afgaande op dit boek, lijkt de journalistiek nog lang niet uitgeschreven. Ze blijft vandaag en morgen een belangrijke rol spelen in het democratisch bestel.

Els de Bens

jan bardoel, chris vos, frank van vree & huub wijfjes, Journalistieke cultuur in Nederland, Amsterdam University Press, Amsterdam, 2002, 510 p.