Ons Erfdeel. Jaargang 46

Vreemd gebouwd

Wat hebben de Romeinen niet overgenomen van de Griekse bouwkunst? Wat is de renaissancebouwkunst zonder het erfgoed van de Romeinen? De Portugese architect Álvaro Siza benadrukte dat in de bouwkunst niet veel nieuws wordt uitgevonden: de creatie bestaat erin het bestaande te transformeren. Dit complexe proces van toe-eigening kan op verschillende niveaus gebeuren, van het louter kopiëren van vormen tot een intelligent transformeren van allerlei invloeden tot men de oorsprong ervan nauwelijks nog kan achterhalen. Binnen de bouwkunst kan men zelden spreken van zuiverheid of eigenheid; de hybride invloeden maken de bouwkunst juist zo boeiend. Terwijl de basistypologie en de structurele opbouw van gebouwen zeer traag evolueren, is het aangewende vormenarsenaal onderhevig aan snellere veranderingen. Gotische kerken kregen bijvoorbeeld vaak een barokke aankleding. De opeenvolging van bouwstijlen heeft een voedingsbodem in een veranderende samenleving en nieuwe technische mogelijkheden en materiaalgebruik. Door het reizen en het publiceren van modelboeken ondergaat de bouwkunst een veelheid aan mutaties. In tegenstelling tot muziek of schilderkunst blijft de bouwkunst verbonden aan een specifieke plaats. Een gebouw is ‘onroerend’.

Aan de publicatie Vreemd gebouwd, een initiatief van de Provincie Antwerpen, werkten maar liefst vijftien auteurs mee. Elke tekst kan op zichzelf gelezen worden. In de inleiding gaat Stefan Grieten in op de verschillende aspecten

De Chinese toren van Boekenberg in Deurne bij Antwerpen. Archieffoto uit 1945 - Foto KIK-IRPA.

van het complexe proces van assimileren. De veelheid aan interculturele contacten heeft blijvende sporen nagelaten in ons patrimonium. Bouwstijlen worden ingezet om verschillende maatschappelijke strekkingen en overtuigingen te visualiseren. Onze westerse bouwkunst heeft ook niet-westerse elementen opgenomen om de diversiteit te verhogen. Velen keken bewonderend naar het exotische van verre culturen. Een mooi voorbeeld hiervan is de herontdekking van de Egyptische cultuur die in de 19de eeuw resulteerde in een echte egyptomanie.

Krista de jonge belicht in een tweede bijdrage het importverschijnsel van de Renaissance in Vlaanderen. Voor de verspreiding van de Italiaanse invloed was het boek van de Italiaanse auteur en architect Serlio, in 1539 door Pieter Coecke van Aelst in Antwerpen uitgegeven, van groot belang.

Andere artikelen geven geen breed overzicht van een bepaalde periode, maar beschrijven concrete casussen. Maclot en Grieten geven een beeld van het renaissance-interieur in het voormalig palazzo Ducci te Antwerpen, opgetrokken door de Italiaanse bankier van

[p. 297]

Keizer Karel. Van Langendonck analyseert een ander renaissancevoorbeeld, het Karbonkelhuis op de Groenplaats te Antwerpen (1520-1522).

Zoals blijkt uit de bijdrage van De jonge en Snaet aan dit boek, werden er in de zeventiende eeuw heel wat invloeden uit ‘vreemde’ bouwstijlen geabsorbeerd. Ook in kleine projecten, zoals een kapel in Minderhout, ontworpen door de broer van de schilder Antoon van Dyck, is volgens Huet de kruisbestuiving afleesbaar. In tijdelijke architectuur - de bekendste voorbeelden zijn de vele barokpoorten voor feesten en Blijde Intreden - kunnen architecten met grotere vrijheid nieuwe modes introduceren. Grieten geeft een overzicht van deze rijke traditie in Antwerpen in de 17de eeuw.

In de tweede helft van de 17de eeuw kwam Europa in de ban van ‘het oosten’. Vandeperre gaat in op het exotische fenomeen van de chinoiserieën, producten die uitsluitend westerse realisaties zijn maar die ons beeld van China sterk hebben bepaald. Ook de invloed van Japan wordt belicht en de grote impact daarvan op de ontwikkeling van de art nouveau. Stefaan Grieten, die bij wijze van primeur ook een inventaris van chinoiserieën en japonaiserieën in dit boek publiceert, beschrijft de bouw van de Chinese toren op het domein Boekenberg te Deurne, een slanke toren waarvan enkel de sokkel bewaard bleef. Samen met Maclot geeft hij een beeld van de Antwerpse firma Cupérus, importeurs van producten uit Japan en China.

De bouwkunst van de I8de eeuw wordt gekenmerkt door een steeds groter wordende Franse invloed. Van de Vijver analyseert voorbeelden in de Zuidelijke Nederlanden en het prinsbisdom Luik. In de bijdrage van Van Langendonck wordt ingegaan op het hotel van de Werve de Schilde, een grote stadswoning aan het Kipdorp die in 1956 werd gesloopt.

In de 19de eeuw was, onder meer als gevolg van de napoleontische veroveringen, de belangstelling

Egyptische motieven in de Grote Tempel in de Van Maerlantstraat in Antwerpen, gebruikt door de loge Marnix van Sint-Aldegonde. Interieurgezicht in de richting van de deur - Foto Syb'L S. Pictures.

voor Egypte zeer groot. Warnenbol geeft een helder inzicht in deze stroming met als hoogtepunt de tempel voor de olifanten in de Antwerpse zoo, een ontwerp van Charles Servais uit 1860. In een afzonderlijk artikel wordt ingegaan op de loges van de vrijmetselaars in Antwerpen met een Egyptische vormentaal. In ‘De roep van de Oriënt’ diept Jo Braeken de fascinatie voor de Turkse en Arabische architectuur in die periode uit. Eind 19de eeuw kreeg Brussel in het Jubelpark een groot gebouw met daarin het panoramaschilderij ‘Caïro en de boorden van de Nijl’. Later werd dit gebouw de grote Brusselse moskee. In 1851 bouwde men in de Antwerpse zoo een Moors koffiehuis. Ook in kleine Vlaamse steden werd de Moorse stijl aangewend, zoals blijkt uit de bijdrage over een huisvestingsproject in Lier uit 1905.

Erg boeiend in de negentiende eeuw is de complexe ontwikkeling van de eclectische architectuur, die uit de doeken wordt gaan in de bijdrage van Van Gerven. Een interessant voorbeeld van vermenging tussen historisme en exotisme is het hotel Bamdas-Tolkowsky (1910-1913) van architect Jozef de Lange. Wat

[p. 298]

verder nog de negentiende eeuw betreft, ook de neogotische bewegingen in Vlaanderen worden nog besproken en de neo-Vlaamse renaissancearchitectuur in Antwerpen. De notie van het ‘pittoreske’, die rond die tijd de kop opstak, krijgt een aparte bijdrage.

De ‘vreemde’ invloeden in de twintigsteeeuwse Belgische bouwkunst moeten vooral in verband worden gebracht met het koloniale verleden van het land. In de twee laatste bijdragen onderzoekt Lagae de wederzijdse beïnvloeding in de Belgische en de Afrikaanse bouwkunst. De architectuur in het voormalige Belgisch Kongo en de presentatie van Kongo op de ‘Exposition Coloniale’ in Parijs van 1931, een bijzonder paviljoen ontworpen door Henri Lacoste, worden diepgaand besproken.

Vreemd gebouwd is een verzameling van boeiende invalshoeken, casestudy's die verdergaan dan een beschrijving van stilistische kenmerken van stijlen. Het boek isoleert de architectuur niet, maar probeert de bouwkunst in een ruimer perspectief te plaatsen en beschouwt haar als een spiegel van een cultuuren mentaliteitsgeschiedenis.

Marc Dubois

provinciebestuur antwerpen & brepols publishers, Vreemd gebouwd. Westerse en niet-westerse elementen in onze architectuur, Brepols, Turnhout, 2002, 518 p.