Ons Erfdeel. Jaargang 46

‘Ik vond geen kwaad in deze man’.
Het vaderboek van Joris Note

In Timmerwerk tekent Joris Note een vader die een opleiding kreeg tot timmerman, maar zich door de economische crisis verplicht zag een baan bij de overheid te zoeken. Vanaf augustus 1929 werkte hij als tijdelijk aangesteld douanier voor de Belgische staat. Hij eindigde zijn voorbeeldige loopbaan als luitenant. Na zijn pensionering nam hij het timmerwerk weer op, vergat bijna dat hij meer dan veertig jaar bij de douane had gewerkt en hervond de trots van de solitaire vakman. ‘Ondanks plichtsbetrachting en zorgvuldigheid, en ondanks vele zure appels, had het douanebestaan hem niet geraakt’, schrijft Note die een boeiend en ontroerend portret maakte van deze bescheiden man, die ver van elk gewoel bleef, maar duidelijk een kind van zijn tijd was. De lezer volgt de schrijver naar de plekken waar zijn vader woonde - promotie betekende vaak verhuizen voor een douanier - en waar de zoon moeizaam naartoe reist: Brugge, Lokeren en Antwerpen. De stem van de vroeg gestorven moeder vergezelt hem daarbij. In zijn debuut De tinnen soldaat (1992) had de verteller en jongste zoon zich al op de eerste pagina met een kreupele vereenzelvigd: ‘Hij had maar één been want hij was het laatst gegoten en toen was er geen tin genoeg meer.’ In Timmerwerk wandelt de zoon rond als een moderne Oedipus met geschonden knie en steunzolen.

Vader Julien N. (1906-1996) werd in Brugge geboren. Hij leerde zijn vrouw, een pientere naaister die het tot lerares bracht, in Antwerpen kennen. Joris is de jongste van vijf, een nakomertje, kind van oude ouders. Zijn vader is Bruggeling, zijn moeder komt uit Brecht, ze wonen eerst in Antwerpen maar Joris groeit later op in Lokeren. De vader maakt niet langer gebruik van zijn West-Vlaamse dialect, hult zich zijn hele leven lang in minzame zwijgzaamheid en in een raadselachtig en voornaam Nederlands, ‘waarin enige Brugse maquisards samenhokten met bandieten uit andere dialecten en uit de ambtelijkheid.’ Zijn

[p. 288]

West-Vlaamse moedertaal heeft hij zorgvuldig weggepolijst. De Brechtse moeder beschouwt elk zweempje West-Vlaams als ‘een gevaar, een onderdrukte ziekte waarin hij misschien kon hervallen’. Het zou hem een promotie kunnen kosten. ‘Ik kwam van nergens en van overal een beetje,’ schrijft de douanierszoon jaren later, en, met ironische vaagheid: ‘Ik was algemeen Vlaams’. Joris Note toont zich in Timmerwerk, net als in zijn vorige boeken, een door taal bezeten schrijver, voor wie het vreemde en het wonder meeklinken in zijn toegankelijke en toch weerbarstige Nederlands, dat altijd aarzelt tussen overgave en kritiek, tussen zingen en ontleden. Daaraan juist ontleent hij zijn eigen toon en kracht. In al zijn boeken, nog het meest in Kindergezang (1999), lijkt de verteller afgeleid, op sleeptouw genomen door woorden, melodieën, verzen, zelfs gebeden. Hij wil denken en vertellen, maar begint te zingen, en breekt dat zingen telkens in korzelige weigering af. ‘We willen toch geen realisme’, gaf Joris Note al aan in Kindergezang. Ook in Timmerwerk zorgen verschillende registers en stijlen, droomsequenties en dagboeken voor afwisseling, omcirkeling en problematisering van de vertelling. En dat geldt ook voor het overvloeien van bekentenis in al of niet gecamoufleerde citaten. Voor een bijzonder moment in Timmerwerk zorgt de vondst van een handschrift. Enkele weken voor haar huwelijk op 19 juni 1895 schreef zijn ongeletterde grootmoeder Leonie moeizaam en eigenhandig een gebed over. De klagende woorden zijn die van een ander, de stem spoort gelovigen tot bidden aan. Speelt de 19de-eeuwse bidster een rol, of verbergt ook zij zich achter citaten? (‘de wrange woorden, ze wilde ze voor zichzelf hebben’). En wat bezielde deze voorzaat bij dit ‘triestig gebed’? Waarom voltooide een andere pen dan die van grootmoeder Leonie deze vrome en traditionele tekst? De verteller stelt zichzelf niet als schrijver voor, maar als een wandelaar, luisteraar, verzamelaar, knutselaar. Hij ontwijkt, gaat niet rechtstreeks op zijn doel af. De woorden wekken verwondering en gaan een eigen leven leiden. De lezende familie Note ‘behield(en) het geluk om aan tafel ronkende titels te kunnen uitwisselen als grappen, de winden woeien om de rotsen en hoor, de taal lachte in haar vuistje’. Als hij als kind Misdaad en straf van Dostojevski leest, is hij verrukt over zijn prille leesvaardigheid maar tegelijk huivert hij bij de mogelijkheid: ‘dat het helemaal nooit meer zou lukken, definitief amen en uit met lezen, terwijl ik toch niets liever deed. Het ging om iets ergers dan het einde van een groot genoegen, ik werd tijdelijk ontbonden en viel uit de taal, tuimelde in de hel van de onzin’. Altijd is er de angst om te veel te zeggen, te weinig, niet genoeg, zichzelf te verraden, plots uitgepraat te moeten leven te midden van ‘vreemden die daar zitten (met) een huid van hout en een tong van beton’. (‘De geredde tong’ is de aan Elias Canetti ontleende titel van het eerste hoofdstuk). Bij zijn pelgrimage naar Brugge belandt de verteller in het Engels klooster waar Guido Gezelle overleed. Joris Note herkent veel beklemmends in de West-Vlaamse dichter, wiens dodenmasker thuis aan de muur hing. ‘Jullie hielden niet van de dichter, niet eens van zijn devotie en zijn Vlaamsheid, jullie hielden alleen van zijn angst, de angst voor een wereld en een God die gezamenlijk de arme dwazen achternazitten, alwaar ze gaan of staan of ooit hun ogen slaan, hartstochtelijke angst.’ Maar het is dezelfde dichter en maniakale woordensprokkelaar die zich uit dit ‘vernypend corset’ wegschreef, waarbij de dynamiek van de taal zijn meest angstige scrupules kon overwinnen: ‘in het menselijk woord huist de ongebonden gedachte van de mens’.

Timmerwerk gaat niet alleen over taal, al blijft dat altijd het ultieme referentiepunt. Met het schaarse materiaal waarover hij beschikt, ondervraagt Joris Note de leef- en werkwereld van zijn ouders en voorouders. Een moeilijk karwei want bij deze mensen ligt het hart niet op de tong. En soms wordt het hem te veel. ‘Genoeg, laat het, laat de herinnering kletsen. Bescheidenheid zou haar sieren, dat ze maar eens nadenkt over haar grofheid en schamelheid, en dit boek is niet het hare.’

Door de geboorte- en sterfdatum van de vader wordt dit het boek van een voorbije eeuw: de eeuw van katholieke ‘kleine luyden’ die naar ontvoogding streven, en die de katholieke kerk - beducht voor massale geloofsafval - een laatste keer mobiliseert. Vader Note is katholiek én sociaal. Zijn leermeesters en voorbeelden in Brugge waren de priesters Fonteyne en Logghe. Priester Fonteyne was een christendemocraat van het eerste uur en een daensist die door de Brugse bisschop Waffelaert als een

[p. 289]

‘afvallige’ werd gebrandmerkt, en in antiklerikaal en socialistisch vaarwater terechtkwam. Achiel Logghe stichtte na de Eerste Wereldoorlog een Vrije Beroepsschool in Brugge en werd later ‘de bouwmeester van de christelijke arbeidersbeweging in Vlaanderen’. In ‘de school van Logghe’ leert Julien N. zijn vak van timmerman. Hij is een stille en vlijtige leerling. ‘Hij was braaf, jawel, maar wie alleen in stoute jongens geïnteresseerd is moet dit boek niet lezen’, waarschuwt de zoon. Op foto's staart Julien afwezig in de camera als ‘iemand die er niet bijhoort, iemand die wacht tot het over is’. De wereld van Julien N. is zeer katholiek en autoritair maar daarom nog niet bigot. Dit katholicisme en flamingantisme wortelen in een traditie van sociale ontvoogding.

Het is een krachtig panacee dat deze vooroorlogse mensen wapent tegen de verleidingen van extreem-rechts, eenzijdig anticommunisme en het katholiek conservatisme van Gustaaf Sap. Joris Note noteert met voelbaar plezier en stille bewondering dat, jaren later, zijn bejaarde vader het gedrag van opstandige studenten met meer begrip en tolerantie tegemoettrad dan een hoogleraar geschiedenis aan de Katholieke Universiteit Leuven. Maar het is dezelfde bonte en hechte wereld van het vooroorlogse katholicisme die zal wegen op dit te laat geboren kind. Er heerste in huize Note ‘een “katholieke huis- en levensstijl”, die in ons gezin tot de jaren zestig bleef bestaan’. Toch kijkt Joris Note naar zijn ouders met een nieuwsgierige, rechtvaardige, zelfs bewonderende blik: ‘Kom me niet vertellen van hun bekrompenheid en dat ze zich vergisten, door hun overschot aan fatsoen en hun gebrek aan lawaai en vertoon. Als ikh kan, schreef Van Eyck, zo goed als ik kan, kon ik het maar.’ Rancune ten opzichte van deze oude en autoritaire wereld is er zeker niet bij. Wel kritiek, en ook woede die zich samenbalt tegen Alexis Carrel, een Franse bioloog en Nobelprijswinnaar, auteur van L'homme cet inconnu, die de

Joris Note (^o1949) - Foto David Samyn.

katholieke geboortepolitiek en de dubieuze idealen van volkse en christelijke reinheid tijdens het interbellum inspireerde, maar wiens conservatieve en antisemitische ideeën zowel het Front National van Jean-Marie Le Pen als het Arabisch fundamentalisme van Sayyid Qutb hebben beïnvloed. Note noemt zijn ouders ‘te streetwise om al dat goddelijks als doel van het huwelijk te erkennen. Zo ontvleesd en onaards zagen die dat niet’.

De Tweede Wereldoorlog laat sporen na bij de familie Note. Vader Julien wordt als soldaat opgeroepen en zwerft door Frankrijk tot hij gevangen genomen wordt door de bezetter. Plichtsbewust houdt hij een notitieboekje bij waarin hij hoogst onpersoonlijk zijn lotgevallen vastlegt. ‘Hij schreef om het vast te leggen voor zichzelf,’ bedenkt de zoon, ‘en hij dacht er het zijne van. Hij liet zich niet kennen, maar hoe goed herken ik hem.’ De geschreven getuigenis van moeder in Brecht is een nog beknopter verslag. Over de razzia's tegen joden wordt door de ouders niet of nauwelijks gesproken. Ze blijven onzichtbaar, al wonen ze heel dichtbij. Des te voelbaarder is de paniek in Borgerhout bij de laatste bombardementen. De repressie wekt hun afschuw en mede-

[p. 290]

lijden op, maar de collaboratie vergoelijken zoals een bepaalde rechtse pers, doet Julien N. niet. ‘Lees wat hij toen te lezen kreeg... Besef dat de schade nog meevalt. Maar blijf voorgoed woedend’, noteert een boze verteller.

Timmerwerk is een aardige en faire tekening van een zich emanciperend en bescheiden Vlaams gezin in de twintigste eeuw, gezien door de ogen van een ouwelijke, tobbende laatkomer. In de laatste toetsen waarmee hij het portret van de vader voltooit, overheerst affectie en bewondering voor een stille en gesloten man, van een ‘bedachtzame traagheid’, die onvermijdelijk gebukt ging onder die eeuwige Vlaamse kwalen - schuld, angst en martelarencultus - maar in de grond van de zaak wijs en tolerant was, ‘sceptisch tegenover de macht, sceptisch tegenover de massa’. Ook in zijn oprukkende seniliteit blijft Julien N. een fiere vader zonder zelfbeklag. En met de bijbelse woorden van Pontius Pilatus besluit de zoon: ‘Ik vond geen kwaad in deze man’. Heel dicht komt zoon Joris bij zijn vader als hij ontdekt dat pa moeite doet om zijn licentiaatsverhandeling te lezen. De zoon vindt het literair-theoretisch gewrocht op vaders nachttafel. ‘Ik heb er niets van gezegd, hoe zou ik dat, hoe kon ik dat, en verder, verder weet ik dat hij me een geweldige en onverdiende eer bewees, en dat hij van mij hield, en dat ik me schaamde alsof ik hem een lelijk onrecht had aangedaan, vraag geen uitleg.’ Dat vader, ook met de dood voor ogen, geen behoefte had aan onthullingen en bekentenissen, aanvaardt de zoon als ‘een kwestie van kiesheid en een kwestie van liefde’. Maar het valt hem soms moeilijk. Voor de lezer is het wachten tot het slotbeeld van Timmerwerk. Hier lijken nadering en identificatie het sterkst, maar het gebeurt letterlijk van op een afstand, en het is onvergetelijk. Vader ging nooit naar het voetbal, maar keek vanuit het raam op de eerste verdieping van zijn Lokerse huis naar de thuiswedstrijden van zijn team. Beneden bij de zondagse koffie hoorden vrouw en kinderen hem roepen en juichen. Hij wou wel een kaartje betalen maar hield niet van massa's. ‘Nee, liever hier, alleen en op zijn gemak, ongezien en door velen ongehoord, ontspannen en ongeremd, hij had van niemand last en niemand van hem. Hij mengde zich ongeweten in het spel, vanaf zijn eigen plaats, met zijn eigen mening vanuit de verte. Bedeesd en onverschrokken.’

Johan de Haes

joris note, Timmerwerk, De Bezige Bij, Amsterdam, 2002, 288 p.