Ons Erfdeel. Jaargang 46

Het opgeleukte landschap

Het is wellicht wat al te opzichtig: een boek dat achter zijn in zilveren letters gedrukte titel, Pret, ook nog een knoert van een uitroepteken zet en vervolgens twee binnenflappen vult met een keur aan citaten waarin één woord telkens van het blad springt als een morele imperatief: genieten. De citaten leren ons dat wie zichzelf tot ‘het hogere segment in het bedrijfsleven’ rekent, kan intekenen op een cursus Levensgenieten, althans in Nederland. De lezer kan moeilijk anders dan beduusd aankijken tegen zoveel ‘musturbisme’: wie niet geniet, telt niet mee.

Dat is gelukkig niet de opvatting van de auteur van dit boek, de van oorsprong Amerikaanse Tracy Metz, die voor NRC Handelsblad journalistiek onderzoek verricht naar architectuur, stedenbouw en landschap. Het boek dat ze voor het Nederlands Architectuurinstituut in samenwerking met haar krant en twee documentaire fotografen heeft gemaakt, is, integendeel, een hoogst ernstige poging om op een snelle, explosieve en verwarrende ontwikkeling van de laatste jaren intellectueel greep te krijgen. De poging maakt zelf deel uit van een omvattender project, dat behalve uit dit boek (in het Nederlands en het Engels te verkrijgen) ook uit twee fototentoonstellingen en een symposium bestond. De ondertitel geeft al beter aan waar een en ander op staat: de verhouding tussen leisure (niet toevallig een Engels woord) en landschap. De vraag die Metz zich stelt, is hoe de hele pret- en genotsindustrie van de jongste jaren het materiële landschap van Nederland heeft veranderd.

Zo'n onderwerp kun je beter niet toevertrouwen aan een conservatieve cultuurcriticus: dan krijg je voorspelbare litanieën. Maar Tracy Metz is niet conservatief. Ze is voldoende architectuurliefhebster om van verandering en vernieuwing te houden. Ze heeft voldoende kaas gegeten van de economische logica van het postindustriële, ‘post-Fordistische’ tijdsgewricht om niet tegen windmolens te vechten. Ze doet moeite om zoveel mogelijk de dingen ter plaatse te gaan bekijken zonder zich door vooroordelen op sleeptouw te laten nemen. En ze weegt daarbij telkens winst tegen verlies af, verleidelijkheid tegen verveling. Het is door die openheid en nieuwsgierigheid dat haar algemene bevindingen aan het eind belangwekkend zijn. En dan valt op: Metz is er door haar onderzoek niet vrolijker op geworden.

Zoals het bij scherpzinnige journalistiek hoort, wemelt de reportage van de kleurrijke anekdotes, feiten en beschrijvingen. Verdeeld in acht essays van zo'n vijftien bladzijden elk ontvouwt Metz een hele reeks opvallende, soms bijzonder recente fenomenen. Ze gaat dieper in op de monoculturalisering van de binnensteden (met name die van Amsterdam), die meer en meer als themaparken en evenementenhallen in open lucht worden behandeld. Ze onderzoekt hoe musea zich als fuiftenten of restaurants proberen op te werpen en traceert de ruimtelijke verstrooiing van de uitgaanscultuur door het toenemende succes van muziekfestivals in weilanden buiten de stad. De verdringing van de detailhandel door het spektakel en de fun shopping van multifunctionele winkelcentra komt uitgebreid aan bod, net als de vermenigvuldiging van skihellingen, klimwanden en megabioscopen in de periferie langs de snelweg, of de aanleg van golfvelden in de open ruimte naast afvalbergen. Verder wordt nog de opkomst van bungalow- en andere pretparken geanalyseerd. We leren een paar Nederlandse varianten van de beruchte gated community kennen en we lezen over de krampachtige pogingen van steden en gemeenten om dagjestoeristen naar historische thema's te lokken. Zelfs de reden waarom er vandaag de dag veel meer paarden in de Nederlandse weiden staan dan koeien wordt gegeven.

Dit alles zorgt voor fascinerende, uitstekend gedocumenteerde lectuur, maar het blijft in de eerste plaats journalistiek. Algemene wetmatigheden en structurele mechanismen raken daardoor gemakkelijk begraven onder de anekdotiek. Zo was het vast en zeker zinvol geweest om behalve de twee omstandige fotoessays (die meer documentair dan artistiek van aard zijn en daardoor misschien te weinig ver-

[p. 284]

rassen of verontrusten) ook enkele tabellen en grafieken op te nemen. Veel van de vergelijkende cijfers die Metz aandraagt, zijn immers frappant; ze verdrinken nu in de tekst. Ook het lange-termijnperspectief van de historicus was welkom geweest om bijvoorbeeld te verklaren hoe we van Walt Disneys conservatief-utopische pretparken in de jaren vijftig en zestig (met hun onderliggende Koude Oorlogsideologie), via het succes van de festival market places in Amerikaanse binnensteden in de jaren tachtig, in de hedendaagse algemeen-westerse situatie verzeild zijn geraakt. En een meer wetenschappelijk-sociologische houding had Metz ervoor kunnen behoeden haar formuleringen te sterk op het eigen sociale segment toe te snijden. De veralgemeningen waartoe de auteur zich af en toe laat verleiden, gaan er doorgaans in als zoete koek, precies omdat het leespubliek (inclusief ondergetekende) tot hetzelfde segment behoort: de groep van hoogopgeleide, kritische ‘omnivoren’ die probleemloos zappen tussen hoge en lage cultuur, zichzelf als culturele wereldburgers beschouwen, voldoende besteedbaar inkomen hebben en enigszins trendgevoelig en avontuurlijk zijn. Maar dat betekent wel dat het onderzoek van Metz relatief weinig aandacht besteedt aan mechanismen van in- en uitsluiting (zowel op socio-economisch als raciaal-etnisch vlak), aan de impliciete waarden die door de alomtegenwoordige pretindustrie worden belichaamd, of aan de controlemechanismen die worden gehanteerd in de nieuwe ‘opgeleukte’ publieke ruimtes.

De indringende manier waarop de Nederlandse volksaard klaarblijkelijk met de fun business omgaat, verraadt ook wel een licht calvinistische dwangmatigheid: alles moet en zal wonderwel georganiseerd en gereglementeerd worden, vanuit een diep geloof in de maakbaarheid van de mens en de Hollandse koopmansgeest. Het beeldessay van Otto Snoek laat in elk geval zien hoe weinig lachende gezichten dat onder de ‘genieters’ zelf oplevert: de meeste gebruikers van de nieuwste pretmogelijkheden lijken vooral op zoek naar manieren

‘Klein Brussel’ aan de Heizel in Brussel - Foto Patrick de Spiegelaere.

om in groepsverband ergens te kunnen hangen, liggen, niksen en eventueel wat bij te kletsen. Er staat niet veel Pret! op de gezichten te lezen. Niettemin is de algemene herkenbaarheid van de fenomenen die Metz beschrijft, ook in het ‘katholiek-Bourgondische’ Vlaanderen met zijn veel anarchistischer traditie van ruimtelijke planning, bijzonder groot. De logica achter de fenomenen is er dan ook een die de culturele verschillen tussen natiestaten overstijgt. In het slechtste geval - dat van bepaalde megaketens die overal dezelfde modulaire formules toepassen - is het een logica die zulke culturele verschillen uitwist; in het beste geval reduceert ze hen tot exotische, lokale vormen van decoratie - tot een beeld van cultureel verschil. Maar in wezen gaat het telkens om de vrije-marktideologie zoals die zich in de entertainmentindustrie (met haar doorlopende schaalvergroting en synergieën) manifesteert en zich op de begane grond condenseert. Alleen neemt die condensatie vandaag de dag de verwarrende, onoverzichtelijke vorm aan van publiek-private samenwerking. Dat betekent dat de ‘vrije markt’ nu wordt gestuurd door een onzichtbare hand van aandeelhouders en lokale bestuurders die nog schimmiger en grilliger is geworden dan Adam Smith in zijn stoutste dromen had kunnen denken.

Wat zorgen baart bij het lezen van dit boek, is duidelijk niet de pret - die is iedereen gegund en de meesten hebben er hard genoeg voor moeten werken. Wat wél verraderlijk lijkt, is het hoge

[p. 285]

zeepbelgehalte dat de pretindustrie tot op zekere hoogte lijkt te delen met de inmiddels ingestorte ICT-sector: ook de pretindustrie lijkt in de eerste plaats opgetrokken uit veel vluchtige, snel wisselende beelden en banale window dressing. Omdat behalve privébedrijven ook het hele overheidsapparaat intussen lijkt te zweren bij waarden als concurrentie en competitie leidt dit tot een politiek van ‘eigen stad/museum/pretpark/skihelling/golfbaan eerst’. Er lijkt bij dit alles met andere woorden nauwelijks nog sprake van enige overkoepelende visie of van solidariteitsmechanismen. Het eigenbelang primeert; iedereen wil zoveel mogelijk uit de vetpot van het collectieve vrijetijdsbudget. Wie het hedendaagse kapitalisme graag als ‘laat-kapitalisme’ typeert, kan in dit boek desgewenst een paar symptomen vinden die erop wijzen dat met het vorderen van de jaren datzelfde laat-kapitalisme aan Alzheimer lijdt: de gaten in het brein zijn onmiddellijk te herkennen op de begane grond in de vorm van splinternieuwe ruïnes - pretinstallaties die al over de kop zijn gegaan nog voor ze waren afgewerkt. Zo gezien wordt het ‘recronomisch’ landschap waarover Metz spreekt - een porte-manteauwoord dat ‘recreatie’ en ‘economie’ samenvoegt - tot een vroegtijdig necrologisch landschap.

Bart Eeckhout

tracy metz, “, Rotterdam, NAi Uitgevers, 2002, 288 p.